हालैका दिनहरूमा विश्व राजनीतिको क्षितिजमा अनपेक्षित घटनाक्रमहरूले तीव्रता पाइरहेका छन् । विशेषगरी विश्व शक्तिहरूको ध्रुवीकरण र विभिन्न क्षेत्रीय द्वन्द्वका कारण अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरू नयाँ मोडमा पुगेका छन् । यस जटिल भूराजनीतिक परिदृश्यमा सैन्य कूटनीतिले राजनीतिक कूटनीतिभन्दा पनि बढी महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न थालेको छ । राष्ट्रहरूबीचको विश्वासको कमी, परम्परागत गठबन्धनहरूको पुनर्मूल्याङ्कन र नयाँ चुनौतीहरूको सामना गर्न सैन्य नेतृत्वले प्रत्यक्ष संवाद र समन्वयको माध्यमबाट शान्ति र स्थायित्व कायम राख्ने प्रयास गरिरहेका छन् । यही सन्दर्भमा, पाकिस्तानका सेना प्रमुखको हालैको उच्चस्तरीय भ्रमणलाई गहिरो रूपमा विश्लेषण गर्नु सान्दर्भिक देखिन्छ । यो भ्रमणले केवल पाकिस्तानको आन्तरिक र बाह्य नीतिका आयामहरूलाई मात्र नभई, समग्र विश्वव्यापी सुरक्षा ढाँचा र शक्ति सन्तुलनमा पार्ने सम्भावित प्रभावहरूलाई पनि उजागर गर्दछ । यस लेखले यिनै बहुआयामिक पक्षहरूलाई समेट्दै वर्तमान भूराजनीतिक समीकरणमा सैन्य कूटनीतिको बढ्दो महत्वमाथि प्रकाश पार्नेछ ।

दक्षिण एसियाको भूकम्प: पाकिस्तानको रणनीतिक अवस्थिति र वैश्विक प्रभाव

दक्षिण एसिया सधैं विश्वको सबैभन्दा संवेदनशील भूभागहरू मध्ये एक रहँदै आएको छ जहाँ ऐतिहासिक शत्रुता, सीमा विवाद र आणविक हतियारको उपस्थितिले स्थितिलाई थप जटिल बनाएको छ । यस क्षेत्रका राष्ट्रहरू विशेषगरी भारत र पाकिस्तानबीचको सम्बन्धमा दशकौदेखि तनाव र अविश्वासले जरा गाडेको छ । काश्मीर विवाद, आतंकवाद र जलस्रोतको बाँडफाँड जस्ता मुद्दाहरूले दुई आणविक शक्ति राष्ट्रहरूलाई बारम्बार सैन्य मुठभेडको सँघारमा पुर्याएको छ । हालैका दिनहरूमा यस क्षेत्रको भूराजनीतिमा तीव्रताका साथ परिवर्तनहरू देखा परेका छन् । भारत र पाकिस्तानबीचको बढ्दो तनाव, विशेषगरी गत महिनाको सैन्य झडपले यस क्षेत्रको संवेदनशीलतालाई थप उजागर गरेको छ । यो झडपले दुई आणविक शक्ति राष्ट्रहरूबीचको द्वन्द्वको सम्भावित विध्वंसक परिणामहरूको बारेमा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायलाई पुनः सचेत गराएको छ जसले विश्वव्यापी शान्ति र सुरक्षामा गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ ।

यस्तो पृष्ठभूमिमा पाकिस्तानका सैन्य प्रमुख असिम मुनिरको अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पसँग ह्वाइट हाउसमा भएको भेटघाट र त्यसपछि उनको चीन भ्रमणले विश्वभरका कूटनीतिक र सैन्य विश्लेषकहरूको ध्यान तानेको छ । यो भ्रमण सामान्य भेटघाट मात्र नभई बढ्दो विश्वव्यापी भूराजनीतिक तनाव, विशेषगरी अमेरिका-चीन प्रतिस्पर्धा र दक्षिण एसियाली शक्ति सन्तुलनमा पाकिस्तानको महत्त्वपूर्ण भूमिकाको सङ्केत हो । पाकिस्तानले आफ्नो रणनीतिक अवस्थितिका कारण सधैं ठूला शक्ति राष्ट्रहरूको चासोको केन्द्रबिन्दु रहँदै आएको छ र यसको आन्तरिक तथा बाह्य नीतिगत निर्णयहरूले क्षेत्रीय मात्र नभई विश्वव्यापी सुरक्षामा समेत प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छन् । पाकिस्तानको भूभाग अफगानिस्तानको स्थायित्व, मध्यपूर्वको सुरक्षा र चीनको बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) का लागि समेत महत्वपूर्ण मानिन्छ जसले गर्दा यसको भूमिका अझै अपरिहार्य बन्दै गएको छ । 

पाकिस्तानको आन्तरिक राजनीतिमा: सेनाको अभूतपूर्व दबदबा

पाकिस्तानको इतिहासमा सेनाको भूमिका सधैं निर्णायक रहँदै आएको छ । लोकतान्त्रिक सरकारहरू आउने-जाने गरे पनि सेनाले देशको रक्षा, परराष्ट्र नीति र आन्तरिक सुरक्षामा सधैं बलियो पकड राख्दै आएको छ । विशेषगरी, देशको स्थापनाकालदेखि नै भारतसँगको सम्बन्धमा रहेको तनाव र क्षेत्रीय सुरक्षा चुनौतीहरूले सेनालाई एउटा सर्वोच्च संस्थाको रूपमा स्थापित गर्न मद्दत पुर्याएको छ । असिम मुनिरको नेतृत्वमा रहेको पाकिस्तानी सेनाले हालका दिनमा आन्तरिक सुरक्षा चुनौतीहरू जस्तै तहरीक-ए-तालिबान पाकिस्तान (TTP) को उदय र बलुचिस्तानमा भइरहेका विद्रोहहरूसँग जुधिरहेको छ । यसबाहेक, देशको कमजोर अर्थतन्त्र र राजनीतिक अस्थिरताले पनि सेनालाई थप अधिकार र जिम्मेवारी दिएको छ ।

हालैको भारत-पाकिस्तान सैन्य झडपपछि सेना प्रमुख मुनिरको भूमिका पाकिस्तानको आन्तरिक राजनीतिमा अझ महत्त्वपूर्ण बनेको देखिन्छ । यो भेटघाट पाकिस्तानको लागि एक महत्त्वपूर्ण कूटनीतिक सफलताको रूपमा पनि हेरिएको छ, विशेषगरी भारतीय प्रतिनिधिमण्डलले अमेरिकी उप-राष्ट्रपतिसँग भेटेपछि । यसले पाकिस्तानको कूटनीतिक पहुँच र सेना प्रमुखको व्यक्तित्वको अन्तर्राष्ट्रिय प्रभावलाई देखाउँछ । आन्तरिक रूपमा यस्ता उच्चस्तरीय अन्तर्राष्ट्रिय भेटघाटहरूले सैन्य नेतृत्वलाई जनताको नजरमा बलियो र राष्ट्रिय हितको संरक्षकको रूपमा प्रस्तुत गर्न मद्दत गर्छ जसले देशको अस्थिर राजनीतिक वातावरणमा सेनाको नियन्त्रण र वैधतालाई अझ सुदृढ पार्छ ।

विश्वव्यापी सैन्य प्रमुखको भूमिका: कूटनीतिदेखि रणनीतितर्फ

आधुनिक विश्वमा सैन्य प्रमुखहरूको भूमिका परम्परागत सैनिक कमाण्डरको जस्तो छैन । उनीहरू अब कूटनीतिज्ञ, रणनीतिकार र राष्ट्रिय हितका संवाहकका रूपमा पनि अगाडि आएका छन् । विशेषगरी, आणविक शक्ति सम्पन्न राष्ट्रहरूका सैन्य प्रमुखहरूले विश्वव्यापी सुरक्षा र स्थायित्वमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छन् ।

असिम मुनिरको वासिङ्टन र बेइजिङ भ्रमणले सैन्य कूटनीतिको बढ्दो महत्वलाई स्पष्ट पार्छ । यस्ता भेटघाटहरूमा द्विपक्षीय रक्षा सहयोग, गुप्तचर आदानप्रदान, आतंकवाद नियन्त्रण र क्षेत्रीय सुरक्षा चुनौतीहरूबारे छलफल हुन्छ । यसले राष्ट्रहरूबीचको विश्वास निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ र गलत हिसाबकिताब वा तनावलाई कम गर्न मद्दत गर्छ । राष्ट्रपति ट्रम्पसँगको भेटमा मुनिरले भारत-पाकिस्तान तनाव व्यवस्थापनमा खेलेको भूमिकाको प्रशंसा गरिनुले उनको व्यक्तिगत र संस्थागत प्रभावको पुष्टि गर्छ । ट्रम्प प्रशासनको लागि पाकिस्तानको स्थायित्व र क्षेत्रीय शान्तिमा उसको भूमिका महत्वपूर्ण छ ।

विश्वका प्रमुख शक्ति राष्ट्रहरूले सैन्य प्रमुखहरूसँगको सोझो संवादलाई महत्व दिन्छन् किनकि उनीहरूले देशको सुरक्षा नीतिमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छन् र राजनीतिक नेतृत्वभन्दा फरक, दीर्घकालीन र प्राविधिक दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्न सक्छन् । यसले संकटको समयमा प्रत्यक्ष सञ्चार र समन्वय स्थापित गर्न मद्दत पुर्याउँछ जसले द्वन्द्वको जोखिमलाई कम गर्छ । मुनिरको यो दौडाहाले पाकिस्तानको क्षेत्रीय र विश्वव्यापी प्रभावलाई पुनर्स्थापित गर्ने प्रयासका रूपमा पनि हेरिएको छ ।

बढ्दो भूराजनीतिक तनावमा: सेनाको अपरिहार्य भूमिका र महत्व

वर्तमान विश्वव्यापी भूराजनीतिक परिदृश्य जटिल र तनावपूर्ण छ । अमेरिका र चीनबीचको बढ्दो प्रतिस्पर्धा, युक्रेन युद्ध, मध्यपूर्वमा इजरायल-इरान द्वन्द्वको बढोत्तरी र दक्षिण चीन सागरमा तनावले विश्वलाई बहु-ध्रुवीय द्वन्द्वको जोखिममा धकेलेको छ । यस्तो अवस्थामा सैन्य शक्ति र यसको कूटनीतिक प्रयोग अझ महत्त्वपूर्ण भएको छ ।

सैन्य नेताहरूले यस बढ्दो भूराजनीतिक तनावलाई व्यवस्थापन गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । उनीहरू नीति निर्माताहरूलाई वास्तविक समयको सुरक्षा विश्लेषण र रणनीतिक विकल्पहरू प्रदान गर्छन् । उनीहरू अन्तर्राष्ट्रिय सैन्य गठबन्धन र साझेदारीलाई सुदृढ पार्न, संयुक्त अभ्यासहरू सञ्चालन गर्न र गुप्तचर सूचना आदानप्रदान गर्नमा प्रत्यक्ष संलग्न हुन्छन् । द्वन्द्वको जोखिम बढिरहेको बेला सैन्य नेतृत्वले गलत अनुमान र Escalation लाई रोक्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।

भारत-पाकिस्तान द्वन्द्व र मध्यपूर्वको बढ्दो तनावको सन्दर्भमा सैन्य प्रमुखहरूको भूमिका अझ महत्त्वपूर्ण भएको छ । उनीहरूले मात्र सुरक्षा चुनौतीहरूलाई सबैभन्दा राम्रोसँग बुझ्छन् र सम्भावित समाधानका उपायहरू प्रस्तुत गर्न सक्छन् । ट्रम्पसँगको भेटमा इरान-इजरायल तनावबारे छलफल हुनुले पाकिस्तानको सैन्य नेतृत्वले क्षेत्रीय मात्र नभई, विश्वव्यापी सुरक्षा मुद्दाहरूमा पनि आफ्नो दृष्टिकोण राख्न सक्षम रहेको देखाउँछ । चीन भ्रमणका क्रममा चिनियाँ नेतृत्वले पाकिस्तानी सेनालाई "राष्ट्रिय हितको दृढ रक्षक" र "चीन-पाकिस्तान मित्रताको दृढ समर्थक" को रूपमा प्रशंसा गर्नुले बेइजिङको लागि पाकिस्तानी सेनाको महत्वलाई दर्शाउँछ ।

यो भ्रमणले पाकिस्तानले आफूलाई विश्वव्यापी भूराजनीतिक खेलमा एउटा पुलको रूपमा प्रस्तुत गर्न खोजेको पनि देखाउँछ । शीतयुद्धको समयमा अमेरिका र चीनबीचको सम्बन्ध स्थापनामा पाकिस्तानले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो । वर्तमान परिस्थितिमा पनि पाकिस्तानले त्यस्तै भूमिका खेल्न सक्ने सम्भावना छ यद्यपि चुनौतीहरू धेरै छन् ।

अमेरिका-पाकिस्तान सम्बन्ध: पुनर्जागरणको सम्भावना

डोनाल्ड ट्रम्पको दोस्रो कार्यकालमा अमेरिका-पाकिस्तान सम्बन्धले नयाँ मोड लिन सक्ने सम्भावना छ । विगतमा ट्रम्प प्रशासनले पाकिस्तानलाई अफगानिस्तानमा आतंकवाद नियन्त्रणका लागि पर्याप्त काम नगरेको आरोप लगाउँदै सुरक्षा सहायता कटौती गरेको थियो । तर, अहिले क्षेत्रीय गतिशीलतामा परिवर्तन आएको छ र अमेरिकालाई दक्षिण एसियामा विशेषगरी अफगानिस्तानको स्थायित्व र चीनको बढ्दो प्रभावलाई सन्तुलनमा राख्न पाकिस्तानको सहयोग आवश्यक हुन सक्छ ।

मुनिरको ट्रम्पसँगको भेटघाटले यी सम्बन्धहरूमा पुनरुत्थानको सङ्केत दिएको छ । भेटघाटमा भारत-पाकिस्तान तनाव व्यवस्थापन, इरान-इजरायल द्वन्द्व र क्रिप्टो कारोबार जस्ता विषयमा छलफल हुनुले अमेरिकी पक्षले पाकिस्तानलाई क्षेत्रीय स्थिरताको लागि एक महत्वपूर्ण साझेदारको रूपमा हेरेको देखाउँछ । अमेरिकाले पाकिस्तानलाई आफ्नो निर्यातको सबैभन्दा ठूलो बजारको रूपमा पनि हेर्छ, जसले आर्थिक सम्बन्धलाई पनि महत्वपूर्ण बनाउँछ । पाकिस्तानको लागि पनि अमेरिकी सहयोग, विशेषगरी आर्थिक र सैन्य क्षेत्रमा महत्वपूर्ण छ । पाकिस्तान आफ्नो कमजोर अर्थतन्त्रलाई टेवा दिन र सैन्य आधुनिकीकरणका लागि पश्चिमी सहयोगको खोजीमा छ ।

यद्यपि, अमेरिकाको भारतसँगको रणनीतिक साझेदारी पनि उत्तिकै बलियो छ । मुनिरको भ्रमणभन्दा अघि भारतीय प्रतिनिधिमण्डलले उप-राष्ट्रपति जे.डी. भेन्ससँग भेटेको थियो जसलाई भारतमा कूटनीतिक सफलताको रूपमा हेरिएको थियो । अमेरिकाले दक्षिण एसियामा भारत र पाकिस्तान दुवैसँगको सम्बन्धमा सन्तुलन कायम राख्न खोज्छ जुन चुनौतीपूर्ण काम हो ।

चीन-पाकिस्तान 'सदाबहार' मित्रता: सुदृढीकरण र भविष्यको मार्ग

मुनिरको चीन भ्रमणले पाकिस्तानको परराष्ट्र नीतिमा चीनको अटल महत्वलाई पुष्टि गर्छ । चीन पाकिस्तानको सबैभन्दा भरपर्दो साझेदार हो विशेषगरी रक्षा र पूर्वाधार विकासमा । चीन-पाकिस्तान आर्थिक कोरिडोर (CPEC) ले पाकिस्तानको आर्थिक विकासमा ठूलो भूमिका खेलेको छ तर यसले चिनियाँ नागरिक र परियोजनाहरूको सुरक्षामा पनि चुनौतीहरू थपेको छ जसलाई चिनियाँ पक्षले जोड दिएको छ ।

मुनिरको चीन भ्रमणमा चिनियाँ नेताहरू जस्तै वाङ यी र झाङ युक्सियासँगको भेटघाटमा क्षेत्रीय र विश्वव्यापी राजनीतिक परिदृश्य, CPEC अन्तर्गतका कनेक्टिभिटी पहलहरू र साझा भूराजनीतिक चुनौतीहरूसँग जुध्नका लागि समन्वित प्रतिक्रियाहरूबारे छलफल भएको थियो । चिनियाँ पक्षले पाकिस्तानको राष्ट्रिय हितको सुरक्षा र चीन-पाकिस्तान मित्रतालाई सुदृढ पार्न पाकिस्तानी सेनाले खेलेको भूमिकाको प्रशंसा गर्यो । यसले दुई देशबीचको सैन्य-सैन्य सम्बन्ध कति गहिरो छ भन्ने देखाउँछ ।

चीन र पाकिस्तानबीचको 'फलामको भाइचारा' भनेर चिनिने सम्बन्ध आर्थिक, सैन्य र कूटनीतिक क्षेत्रमा फैलिएको छ । पाकिस्तानले आफ्नो रक्षा आवश्यकताका लागि ठूलो मात्रामा चिनियाँ हतियार र प्रविधिमा निर्भर गर्दछ । यो सम्बन्धले भारतलाई पनि रणनीतिक चुनौती दिन्छ किनकि भारतले पूर्वी र पश्चिमी दुवै मोर्चामा चीन र पाकिस्तानबाट सम्भावित खतराको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

चीनको लागि पाकिस्तान दक्षिण एसियामा आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्ने र बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) लाई अगाडि बढाउने एक महत्वपूर्ण साझेदार हो । यसबाहेक चीनलाई अफगानिस्तानको स्थायित्व र क्षेत्रीय आतंकवाद नियन्त्रणमा पाकिस्तानको सहयोग आवश्यक पर्छ ।

अन्त्यमा, पाकिस्तानका सैन्य प्रमुख असिम मुनिरको अमेरिका र चीनको यो उच्चस्तरीय भ्रमणले वर्तमान विश्वव्यापी भूराजनीतिको जटिलता र क्षेत्रीय शक्ति सन्तुलनमा पाकिस्तानको महत्त्वपूर्ण भूमिकालाई उजागर गरेको छ । यसले पाकिस्तानको आन्तरिक राजनीतिमा सेनाको बलियो पकड, विश्वव्यापी सैन्य कूटनीतिको बढ्दो महत्व र अमेरिका-चीन प्रतिस्पर्धाका बीचमा पाकिस्तानले कसरी सन्तुलित परराष्ट्र नीति अपनाउन खोजिरहेको छ भन्ने देखाउँछ ।

यो दौडाहाले पाकिस्तानका लागि कूटनीतिक सफलता ल्याएको र क्षेत्रीय तनाव व्यवस्थापनमा उसको भूमिकालाई अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता दिलाएको छ । यद्यपि, दुवै महाशक्तिहरूसँग सन्तुलन कायम राख्ने कार्य पाकिस्तानका लागि चुनौतीपूर्ण रहनेछ । भारत-पाकिस्तान द्वन्द्व, अफगानिस्तानको अस्थिरता र मध्यपूर्वको तनावले यस क्षेत्रलाई सधैं संवेदनशील राखेको छ । यस्तो अवस्थामा, सैन्य प्रमुखहरूको कूटनीतिक भूमिका अझ महत्वपूर्ण हुनेछ ताकि गलत हिसाबकिताबबाट बच्न र क्षेत्रीय तथा विश्वव्यापी शान्ति कायम राख्न सकियोस् । मुनिरको यो भ्रमणले पाकिस्तानले विश्वव्यापी मञ्चमा आफ्नो रणनीतिक महत्वलाई पुन: स्थापित गर्न चाहेको र क्षेत्रीय तथा विश्वव्यापी सुरक्षामा एक सक्रिय खेलाडीको रूपमा आफूलाई प्रस्तुत गर्न खोजेको स्पष्ट सङ्केत दिन्छ । आगामी दिनहरूमा यी उच्चस्तरीय भेटघाटहरूले पाकिस्तानको परराष्ट्र नीति र यस क्षेत्रको भूराजनीतिमा कस्तो प्रभाव पार्छ त्यो हेर्न बाँकी नै छ । भूराजनीतिक चेस बोर्डमा पाकिस्तानको यो चालले यस क्षेत्र र विश्वभरका शक्ति सन्तुलनमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्ने सम्भावना प्रबल छ जसको सूक्ष्म विश्लेषण गरिनु आवश्यक छ । के यो यात्राले दक्षिण एसियामा नयाँ शान्तिको मार्ग प्रशस्त गर्ला वा नयाँ भूराजनीतिक जटिलताहरू निम्त्याउला यो भविष्यले नै बताउनेछ ।