आत्मा र भूत-प्रेतसम्बन्धि वैज्ञानिक दृष्टि 

मानव सभ्यताको सुरुवाती युगमा मृत्यु सबैभन्दा ठूलो रहस्य थियो । जब मानिसले शरीरको निस्क्रियता देख्थ्यो तर स्वप्नमा मृतक आफन्त भेट्थ्यो, तब "शरीर मर्छ तर आत्मा बाँचिरहन्छ" भन्ने विश्वास जन्मियो । यो विश्वासले धर्म, दर्शन र पुराणहरुको जग बनायो । तर वास्तविकता के हो भने आत्मा भन्ने कुरा वैज्ञानिक दृष्टिले कुनै प्रमाणित तत्व होइन, यो मानवीय कल्पना र भएको उपज हो । 

"भयले धर्म जन्मायो, धर्मले आत्मा गढ्यो, र आत्माले विज्ञानलाई नकार्यो ।" 

आत्मा र पुनर्जन्मका मिथकहरुले मानिसलाई "आशा र नियन्त्रण" दुबै दिए । शासकले धर्ममार्फत प्रजा नियन्त्रण गरे, “पाप गर्यो भने अर्को जन्ममा सजाय" भन्ने धम्कीले सामाजिक भय कायम रह्यो । तर विज्ञान भन्छ- चेतना मस्तिष्कको जैविक प्रक्रिया हो । जब न्युरोनहरुको गतिविधि बन्द हुन्छ, चेतना पनि समाप्त हुन्छ । शरीर रोकिएपछि आत्मा होइन, केवल तत्वहरुको रुपान्तरण हुन्छ । 

"मृत्युपछि जीवन रहन्छ" भन्ने विश्वासले प्रारम्भमा सांस्कृतिक आश्वासन त दियो, तर वैज्ञानिक यथार्थ बुझ्नबाट रोक्यो । 

भूत, प्रेत, पिशाचको अवधारणा केवल मानव मनोविज्ञानको उत्पादन हो । रातको अन्धकार, अप्राकृतिक आवाज, र असामान्य घटना यी सबै डर पैदा गर्ने तत्व हुन् । मनोविज्ञान भन्छ- 'भूत देख्नु' hallucination वा मस्तिष्कको प्रतिक्रिया मात्र हो । 

धर्मले यस भयलाई संस्थागत बनायो । शासक वर्ग र पुरोहितहरुले नरक, स्वर्ग, पाप-पुण्यको कथा प्रयोग गरेर जनतालाई आफ्नो नियन्त्रणमा राख्थे जसलाई अनुशासन भनियो । भय र अज्ञान अनुशासन होइन, नियन्त्रण र शोषणको औजार बन्यो । 

आधुनिक न्यूरोसाइन्स भन्छ चेतना मस्तिष्कको न्युरोन गतिविधिमा आधारित हुन्छ । जब न्युरोन निष्क्रिय हुन्छन्, चेतना समाप्त हुन्छ । शरीरको अणु र ऊर्जा वातावरणमा मिश्रित हुन्छन् । 

"मृत्युले चेतनालाई अन्त्य गर्छ, तर पदार्थको रुपान्तरण जारी रहन्छ ।" 

पदार्थ र ऊर्जा न त सिर्जना हुन्छन्, न नष्ट; केवल रुपान्तरण मात्र हुन्छ । हाम्रो शरीरको अणु- परमाणुहरु माटो, पानी, हावा र जीवजन्तुमा मिसिन्छन् । यसरी मृत्युपछि 'आत्मा' बाँच्दैन; केवल रुपान्तरण हुन्छ । 

Carbon-Oxygen Cycle, Photosynthesis र जैविक प्रक्रियाहरु स्पष्ट प्रमाण हुन् । मानव शरीरको तत्वहरुले नयाँ जीवनको चक्रमा योगदान गर्छन् । मृत्यु आफैंमा ऊर्जा परिवर्तन हो, आत्माको अस्तित्व होइन । 

धर्म र तान्त्रिक संस्कारहरुले भूत-प्रेतको मिथकलाई व्यापारमा रुपान्तरण गरे । "भूत लागेको” भन्दै व्यक्तिलाई तान्त्रिक उपचार गरिन्छ, महिला र दलितमाथि डर र भेदभावको औजार बनाइन्छ । 

"जहाँ अन्धविश्वासको अँध्यारो छ, त्यहाँ मानवताको प्रकाश ढाकिन्छ ।" 

भूत-प्रेतको मिथकले समाजमा भय, विभाजन र शोषण सिर्जना गर्यो । धार्मिक, सांस्कृतिक र तान्त्रिक अभ्यासहरुले आधुनिक युगमा समेत मानिसलाई डरमा बाँध्छ । उदाहरणको लागि, ग्रामीण भारत र नेपालका केही क्षेत्रहरुमा महिलाले 'चुडैल' वा 'भूतले छोयो' भन्ने आरोपले हिंसा सहनु पर्छ । 

भूत-प्रेत मिथकले शिक्षा, स्वास्थ्य र समानताको बाटो अवरुद्ध गर्दछ । मानसिक रोगीलाई उपचार नभई तान्त्रिक उपचारमा पठाइन्छ । यसले विज्ञान र विवेकलाई दबाउँछ । 

साँचो मुक्ति भयबाट होइन, बौद्धिक स्वतन्त्रता र वैज्ञानिक चेतनाबाट प्राप्त हुन्छ । मानिसले मिथक र डरभन्दा बढी तर्क, प्रमाण र अनुभवलाई विश्वास गर्नुपर्छ । 

"मानव अमर हुन्छ- विचार, ज्ञान र चेतनामा, मिथकमा होइन ।" 

शिक्षा र वैज्ञानिक दृष्टिकोणले महिला, दलित, गरीब र वञ्चित समुदायलाई अन्धविश्वासको चक्रबाट मुक्त पार्छ । समाजमा चेतना र विवेकको पुनर्जागरणले मानवता वास्तविक अर्थमा स्वतन्त्र हुन्छ । धर्मलाई सांस्कृतिक पूरक र अनुभवजन्य स्रोतको रुपमा मात्र स्वीकार गर्न सकिन्छ, जीवनको मार्गदर्शनको रुपमा होइन । 

“मानवता धर्मका नाममा विभाजित होइन, ज्ञान र चेतनाको साझा प्रकाशमा उभिनुपर्छ ।” आज संसारका धेरै समाजले धर्मलाई गौण र विज्ञानलाई विशेष महत्व दिने प्रयास गरिरहेका छन् । तर धेरै देशमा अझै धार्मिक र अन्धविश्वासी विश्वासले जनतालाई भ्रममा राख्छ । भूत-प्रेत, आत्मा, पुनर्जन्मको मिथक अझै धेरैलाई नियन्त्रण गर्ने साधन बनेको छ । 

सामाजिक जागरण र वैज्ञानिक शिक्षा बिना, मानवता पूर्ण स्वतन्त्र बन्न सक्दैन । विज्ञानले देखाएको यथार्थ स्वीकार नगरी, मिथकमा बाँधिनु भनेको मानसिक र सामाजिक गुलामी स्वीकार गर्नु हो । 

"मानिसले डरभन्दा बढी तर्क, भ्रमभन्दा बढी प्रमाण, अन्धविश्वासभन्दा बढी बुद्धि रोज्नुपर्छ ।” यही चेतनाले मानवता, सामाजिक समानता, र व्यक्तिगत स्वतन्त्रता सुनिश्चित गर्न सक्छ । विज्ञान र तर्कको प्रकाशमा मात्र मानव मुक्ति, सामाजिक न्याय र विवेकपूर्ण जीवन सम्भव छ ।