नेपालको राजनीति सधै अप्रत्याशित मोडहरू र आन्तरिक शक्ति सङ्घर्षले भरिपूर्ण रहँदै आएको छ। हालैका दिनहरूमा नेपालको सबैभन्दा ठूलो कम्युनिष्ट पार्टी नेकपा एमालेभित्र देखिएको गहिरो अन्तर्कलह र पूर्वराष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीको सक्रिय राजनीतिमा पुनः प्रवेशको संकेतले राष्ट्रिय राजनीतिमा नयाँ तरङ्ग सिर्जना गरेको छ। यी घटनाक्रमहरू केवल एमालेको आन्तरिक मामिला मात्र नभएर यसले समग्र नेपाली राजनीति, नेतृत्वको संकट र नेपालमा रहेका अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिहरूको प्रभावमाथि समेत गम्भीर प्रश्नहरू खडा गरेको छ। लामो समयदेखि पार्टीभित्र मौलाएको असन्तुष्टि र नेतृत्वको एकल निर्णय प्रणालीले निम्त्याएको विभाजनको खतरा अहिले सतहमा आएको छ। राष्ट्रपतिको संवैधानिक पदबाट अवकाश पाएकी भण्डारीको राजनीतिक सक्रियताले संवैधानिक मर्यादा र लोकतान्त्रिक अभ्यास माथि समेत बहस सुरु भएको छ। यसले नेपाली वामपन्थी आन्दोलनको भविष्य, शक्ति सन्तुलन र भू-राजनीतिक आयामहरू लाई कसरी प्रभावित गर्छ भन्ने कुरा अहिले सर्वाधिक चासोको विषय बनेको छ। यो लेखले यी सबै आयामहरूको बहुआयामिक विश्लेषण प्रस्तुत गर्नेछ।

एमालेभित्रको आन्तरिक समस्या र असन्तुष्टि: गहिरिँदो दरार

नेकपा एमालेभित्रको वर्तमान समस्याको जरा निकै गहिरो र जटिल छ। पार्टी अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीको एकल निर्णय गर्ने प्रवृत्ति र नियन्त्रणमुखी नेतृत्व शैलीलाई यसको मुख्य कारण मानिएको छ। लामो समयदेखि पार्टीको निर्णय प्रक्रिया कमजोर भएको र स्थायी कमिटी तथा केन्द्रीय कमिटीका बैठकहरूमा गम्भीर बहसभन्दा पनि ओलीको पक्षधरता हेरेर निर्णय गरिने गरेको गुनासो पार्टीकै वरिष्ठ नेताहरूबाट सार्वजनिक हुँदै आएको छ।

विगतमा झलनाथ खनाल, माधव नेपाल, भीम रावल र घनश्याम भुसालजस्ता वरिष्ठ नेताहरूले नेतृत्वको कार्यशैलीप्रति असन्तुष्टि जनाउँदै आएका थिए। माधव नेपालको नेतृत्वमा पार्टी विभाजन भई नेकपा (एकीकृत समाजवादी) गठन भएपछि एमाले केही समयका लागि एकताबद्ध देखिएको थियो, तर यो एकता दिगो हुन सकेन। अहिले विद्या भण्डारीजस्ता उच्च ओहदामा रहेकी पूर्वव्यक्तिको नामसमेत सार्वजनिक मञ्चमा आउनुले एमालेभित्रको असन्तुष्टि कति गहिरो छ भन्ने कुरा प्रस्ट हुन्छ।

केन्द्रीय तहका नेताहरूको असन्तुष्टि सँगसँगै जिल्ला र प्रदेशस्तरका कार्यकर्ताहरू पनि नेतृत्वप्रति वितृष्णा राख्न थालेका छन्। पार्टीभित्र आन्तरिक लोकतन्त्रको अभाव र पारदर्शिताको कमीले गर्दा असन्तुष्टि विस्फोटको अवस्थामा पुगेको छ। यसले गर्दा पार्टीभित्र नयाँ वैकल्पिक नेतृत्वको खोजी हुन थालेको देखिन्छ, जसले ओलीको नेतृत्व शैलीबाट असन्तुष्ट पक्षलाई एकीकृत गर्न सकोस्। यो आन्तरिक खिचातानीले एमालेको भविष्य र समग्र वामपन्थी आन्दोलनमा कस्तो प्रभाव पार्छ भन्ने प्रश्न महत्त्वपूर्ण बनेको छ।

विद्या भण्डारीको पुनः राजनीतिक प्रवेश: औचित्य र आलोचना

पूर्वराष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले सक्रिय राजनीतिमा पुनः प्रवेश गर्ने संकेत दिएको विषयले नेपाली राजनीतिक वृत्तमा व्यापक बहस सिर्जना गरेको छ। नेपालको संविधानले राष्ट्रपतिलाई राजनीतिक निष्पक्षताको प्रतीक र संविधानको संरक्षकका रूपमा परिकल्पना गरेको छ। तर, भण्डारीले राष्ट्रपतिका रूपमा काम गर्दा एमाले र विशेषगरी केपी ओलीप्रति झुकाव देखाएको आरोप लामो समयदेखि लाग्दै आएको थियो। यस्तो पृष्ठभूमिमा राष्ट्रपतिको कार्यकालपछि पुनः सक्रिय राजनीतिमा फर्किने कुरा स्वाभाविक रूपमा अस्वाभाविक ठहर्छ।

भण्डारीका समर्थकहरू तर्क गर्छन् कि उनी लामो समयदेखि वाम राजनीतिमा सक्रिय नेतृ हुन् र राष्ट्रपतिको कार्यकालपछि उनले राजनीतिक सन्देश दिनु अस्वाभाविक होइन। उनीहरूको तर्कअनुसार, उनी एक अनुभवी र लोकप्रिय नेतृ भएकाले राष्ट्रिय राजनीतिमा उनको भूमिका अझै अपरिहार्य छ।

तर, आलोचकहरू भने राष्ट्रपति पदको गरिमा र लोकतान्त्रिक परिपाटीका लागि विद्या भण्डारीको सक्रियतालाई अनुचित ठान्छन्। उनीहरू भन्छन् कि राष्ट्रपतिजस्तो निष्पक्ष पदमा रहेर आएको व्यक्तिले पुनः सक्रिय राजनीतिमा होमिनुले भविष्यमा कार्यपालिका, व्यवस्थापिका र राष्ट्रपतिको बीचको सन्तुलनलाई खतरामा पार्न सक्छ। यसले राष्ट्रपति पदको मर्यादा र संवैधानिक भूमिकामाथि नै प्रश्नचिह्न खडा गर्ने चिन्ता व्यक्त गरिएको छ। अतः यो राजनीतिक पुनः आगमनले वैधता र नैतिकताको धरातलमा गम्भीर प्रश्न खडा गरेको छ। उनको पुनः प्रवेश ओलीको नेतृत्वलाई चुनौती दिने वा पार्टीभित्र नयाँ शक्ति सन्तुलन कायम गर्ने उद्देश्यले हो भन्ने आकलन पनि गरिएको छ।

नेतृत्व शैली: केपी ओलीको एकल निर्णयको प्रभाव

केपी शर्मा ओलीले विगत केही वर्षदेखि नेकपा एमालेको नेतृत्व गर्दै आएको शैली एकल, नियन्त्रणमुखी र आलोचनालाई असहिष्णु बनाएको आरोपहरू जोडदार रूपमा उठ्ने गरेका छन्। पार्टीभित्र गम्भीर मतभेद वा नीतिगत विषयहरूमा छलफल गर्नुपर्दा उनी निर्णयमा सहभागी सबैलाई समेट्नेभन्दा पनि स्वविवेकबाट निर्देश दिने शैली अपनाउने गरेका छन्। केन्द्रीय समितिमा बहसको वातावरण नभएको, नीतिगत विषयहरू ओली पक्षको वाचनमा मात्र निर्भर रहेको जस्ता विषयहरूले पार्टीभित्र असन्तोष झनै बढेको छ।

ओलीको यो नेतृत्व शैलीका कारण पार्टीभित्रको संस्थागत संरचना कमजोर भएको, आन्तरिक लोकतान्त्रिक अभ्यास र बहस गर्ने परम्परा हराउँदै गएको र वैकल्पिक नेतृत्व विकास हुन नसकेको आरोप लाग्दछ। यसले गर्दा असन्तुष्ट नेताहरूलाई नयाँ राजनीतिक शक्ति निर्माण गर्ने वा विद्रोही धार निर्माण गर्न प्रेरित गरिरहेको छ। यस सन्दर्भमा विद्या भण्डारीको सक्रियता ओलीविरोधी वा पार्टीभित्रको शक्ति सन्तुलन बनाउने उद्देश्यले पनि हुन सक्छ भन्ने चर्चा व्यापक छ। उनको आगमनले एमालेभित्रको आन्तरिक राजनीतिमा थप ध्रुवीकरण ल्याउने सम्भावना छ, जसले पार्टीको भविष्यलाई नै प्रभावित गर्न सक्छ।

वाम एकता वा शक्ति पुनर्संयोजन?

विद्या भण्डारीको सक्रियतासँगै वाम एकताको बहस पुनः सतहमा आएको छ। केही विश्लेषकहरू भन्छन् कि उनको प्रवेश शक्ति सन्तुलन मिलाउने उद्देश्यभन्दा पनि वामपन्थी शक्तिहरूलाई एक ढिक्का बनाउने रणनीति हुन सक्छ। नेपालमा वाम शक्तिहरू विगतमा नेकपा (एमाले) र नेकपा (माओवादी केन्द्र) बीचको एकतादेखि अलगावसम्म पुगेका छन्। यद्यपि जनतास्तरमा वाम शक्तिको व्यापक जनाधार अझै पनि कायम छ र वाम एकताको भावना जीवितै छ।

विद्या भण्डारी स्वयं एमाले निकट र माओवादीसँग पनि सुमधुर सम्बन्ध राख्ने नेतृ मानिन्छिन्। यस्तो अवस्थामा उनको पुनः राजनीतिक सक्रियता वाम एकता र विशेषतः राष्ट्रिय राजनीति पुनर्संरचनाको सन्देश हुन सक्छ। उनको भूमिकाले फुटेका वाम शक्तिहरूलाई पुनः एकीकृत गर्ने प्रयास हुन सक्छ भन्ने अनुमान पनि गरिएको छ।

यद्यपि, आलोचकहरू यसलाई एमाले भित्रको खिचातानी वा ओलीविरोधी गुटको शक्ति एकत्रीकरणको प्रयासको रूपमा हेर्छन्। उनीहरूको तर्क छ कि यो वाम एकताको नारा केवल एमालेभित्रको आन्तरिक द्वन्द्वलाई व्यवस्थापन गर्ने एउटा तरिका मात्र हुन सक्छ। यसले वाम एकतालाई भावनात्मक कुरा बनाउने कि व्यवहारिक संरचनामा बदल्ने भन्ने बहस सुरु गराएको छ। यदि वास्तविक वाम एकताको लक्ष्य हो भने, यसले नेपालको राजनीतिमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्छ, तर यदि यो केवल आन्तरिक शक्ति खेलको हिस्सा हो भने, यसले थप अस्थिरता मात्र निम्त्याउनेछ।

अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक चाल: भारत, चीन र अमेरिका

नेपालको आन्तरिक राजनीतिमा क्षेत्रीय शक्तिहरू भारत र चीन, तथा वैश्विक शक्ति अमेरिकाको अप्रत्यक्ष प्रभाव सधैँ देखिँदै आएको छ। पछिल्ला घटनाक्रमहरूलाई हेर्दा, विद्या भण्डारीको सक्रियता पनि केही हदसम्म अन्तर्राष्ट्रिय रणनीतिक सन्तुलनसँग सम्बन्धित हुनसक्छ भन्ने आकलन गरिन्छ।

भारत र अमेरिका नेपालमा लोकतान्त्रिक मूल्य र रणनीतिक साझेदारीमा चासो राख्छन्, जबकि चीन स्थायित्व र रणनीतिक पहुँचमा केन्द्रित देखिन्छ। ओली शासनकालमा देखिएको चीनसँगको घनिष्टता र भण्डारीले अमेरिकी सहयोग परियोजना एमसीसी (Millennium Challenge Corporation) प्रक्रियामा देखाएको मौनता वा स्पष्ट झुकाव पनि चर्चाको विषय बनेका थिए। यसैगरी भारतसँग भण्डारीको सम्बन्ध तुलनात्मक रूपमा चिसो देखिएको थियो, जसले कतिपय भू-राजनीतिक विश्लेषकहरूलाई उनको चीन समर्थक छविलाई अझ बलियो बनाउने आधार दिएको थियो।

अहिलेको उनको सक्रियता क्षेत्रीय रणनीतिक फड्कोको संकेत पनि हुन सक्छ। विभिन्न भू-राजनीतिक शक्तिहरूले नेपालमा आफ्नो प्रभाव बढाउन विभिन्न राजनीतिक खेलाडीहरूलाई प्रयोग गर्न सक्ने सम्भावना सधै रहन्छ। यसले नेपाललाई कुनै एक देशको रणनीतिक मोहरा बनाउन सक्ने खतरातर्फ पनि इशारा गर्छ। नेपालले आफ्नो भू-राजनीतिक संवेदनशीलतालाई ध्यानमा राख्दै सन्तुलित परराष्ट्र नीति अवलम्बन गर्नु अत्यावश्यक छ, ताकि आन्तरिक राजनीतिक अस्थिरतामा बाह्य शक्तिहरूको अनावश्यक हस्तक्षेप बढ्न नपाओस्।

नेपालको वर्तमान आवश्यकता र राजनीतिक मार्गचित्र

नेपाल हाल राजनीतिक अस्थिरता, नेतृत्वको संकट, संविधानप्रतिको अविश्वास र जनतामा बढ्दो निराशाका बीच उभिएको छ। यस्तो अवस्थामा विद्या भण्डारीको राजनीतिक पुनः प्रवेशले केहीलाई वैकल्पिक नेतृत्वको रूपमा देखिए पनि धेरैका लागि यो विगतको गन्ध ल्याउने चिन्ताको विषय बनेको छ। नेपाललाई अहिले जसरी पनि स्थायित्व, जवाफदेहीता र नवीन नेतृत्व आवश्यक छ, जुन पुराना अनुहारहरूले पुरा गर्न सक्लान् त? यो प्रश्न महत्त्वपूर्ण छ।

देशभित्रको नेतृत्व संकट, कमजोर प्रतिपक्ष र जनतामाझको उदासिनता समाधान गर्न नयाँ राजनीतिक सोच र अनुशासन को आवश्यकता छ। केवल पार्टी सन्तुलन वा गुटको शक्ति बढाउने खेलले देशलाई फाइदा पुर्‍याउँदैन। जनताले सुशासन, आर्थिक विकास र राजनीतिक स्थिरता को अपेक्षा गरेका छन्।

अतः विद्या भण्डारी होस् वा अन्य कुनै नेताले, राष्ट्रहितलाई केन्द्रमा राखेर मात्र राजनीतिक सक्रियता गर्नु वर्तमान नेपालको आवश्यकता हो। दलहरूले आन्तरिक खिचातानी र व्यक्तिगत महत्वाकांक्षालाई भन्दा माथि उठेर राष्ट्रिय हितलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। नत्र वाम एकता भन्ने भावनात्मक कुरा अर्को निराशा बन्न सक्छ र जनतामा राजनीतिप्रति थप वितृष्णा पैदा हुन सक्छ। देशलाई दिगो मार्गमा लैजानका लागि दूरदर्शी नेतृत्व र जनमुखी नीतिहरूको आवश्यकता छ।

निष्कर्ष

हालको नेकपा एमालेभित्रको संकट, विद्या भण्डारीको पुनः प्रवेश र त्यसमा लुकेका अन्तर्राष्ट्रिय प्रभावहरू नेपालजस्तो संवेदनशील भू-राजनीतिक देशका लागि गम्भीर विश्लेषणको विषय हुन्। यो घटनाक्रम केपी ओलीको नेतृत्व शैलीप्रतिको असन्तुष्टिको परिणाम पनि हो र अन्तर्राष्ट्रिय रणनीतिक चलखेलको उपज पनि हुन सक्छ।

तर, नेपालको आवश्यकता न त भूतपूर्व राष्ट्रपतिको पुनः उदय हो, न त गुटगत राजनीतिमा लिप्त दलहरूको सन्तुलन। आवश्यकता छ—दिगो नीति, जवाफदेही नेतृत्व र जनताको विश्वास जित्ने नयाँ राजनीतिक संस्कारको। यदि यो बहसले राष्ट्रिय हितलाई केन्द्रमा राखेर राजनीतिक स्थिरता र सुशासनको दिशा दिने हो भने मात्रै यसको सार्थकता हुनेछ, नत्र भने यो अर्को शक्ति खेलको रूप मात्र हुनेछ जसले देशलाई थप राजनीतिक अस्थिरताको चक्रमा फसाउन सक्छ।

नेपालको वर्तमान जटिल राजनीतिक अवस्थालाई सुल्झाउनका लागि राजनीतिक दलहरूले आत्मसमीक्षा गर्दै जनताप्रति जवाफदेही र राष्ट्रप्रति समर्पित नेतृत्व विकास गर्नुपर्छ। के एमाले र समग्र नेपाली राजनीति यस दिशामा अगाडि बढ्न तयार छ? यो प्रश्नको उत्तर भविष्यले दिनेछ।