नेपालको राजनीतिक इतिहासमा वामपन्थी र दक्षिणपन्थी दुवै धारले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। राणा शासनको अन्त्यदेखि पञ्चायत विरोधी आन्दोलन र गणतन्त्र स्थापनासम्म वामपन्थी शक्तिको निर्णायक योगदान रहेको छ, जसले सामाजिक परिवर्तन र राजनीतिक रूपान्तरणमा अग्रणी भूमिका खेल्यो। अर्कोतर्फ, दक्षिणपन्थी धारले परम्परागत मूल्यमान्यता, राजतन्त्र र हिन्दु धर्मको पक्षमा आवाज उठाउँदै समाजमा आफ्नो प्रभाव कायम राखेको छ। विगतका वर्षहरूमा यी दुवै धारले आन्तरिक र बाह्य चुनौतीहरूको सामना गर्दै केही विशिष्ट प्रवृत्तिहरू देखाएका छन्। वामपन्थीहरूमा सैद्धान्तिक विचलन र सत्तामुखी चरित्र देखिएको छ भने, दक्षिणपन्थीहरूमा राजतन्त्र र हिन्दु राज्यको पुनःस्थापनाको चाहना बलियो हुँदै गएको छ। यी समसामयिक प्रवृत्तिहरूले नेपाली राजनीतिको भावी दिशालाई कसरी प्रभाव पार्छन् भन्ने विषयमा विश्लेषण गर्नु महत्त्वपूर्ण देखिन्छ, किनकि देशको स्थायित्व र विकासका लागि यी दुवै धारका चुनौती र अवसरहरूको बुझाइ आवश्यक छ।

नेपालको वामपन्थी राजनीतिमा समकालीन प्रवृत्तिहरू

नेपालमा वामपन्थी राजनीतिले देशको राजनीतिक इतिहासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ, विशेषगरी राणा शासनको अन्त्य, पञ्चायत विरोधी आन्दोलन र गणतन्त्र स्थापनामा यसको निर्णायक योगदान रहेको छ। यद्यपि, हालका वर्षहरूमा नेपालको वामपन्थी राजनीति विभिन्न आन्तरिक र बाह्य चुनौतीहरूका कारण केही विशिष्ट प्रवृत्तिहरूबाट गुज्रिरहेको छ।

नेपालको वामपन्थी आन्दोलनको एक प्रमुख विशेषता भनेको विभाजन र एकताको निरन्तर चक्र हो। ऐतिहासिक रूपमा विभिन्न विचारधारात्मक भिन्नता, नेतृत्वको महत्वाकांक्षा र रणनीतिक मतभेदका कारण कम्युनिस्ट पार्टीहरू पटक-पटक विभाजित भएका छन्। २०७४ सालमा नेकपा (एमाले) र नेकपा (माओवादी केन्द्र) बीचको एकताले ठूलो वामपन्थी शक्ति (नेकपा) निर्माण गरी करिब दुई तिहाइ बहुमतको सरकार बनाए पनि, त्यो एकता लामो समय टिक्न सकेन। हाल नेकपा (एमाले), नेकपा (माओवादी केन्द्र), नेकपा (एकीकृत समाजवादी) जस्ता प्रमुख वामपन्थी दलहरूबीच सैद्धान्तिक र व्यावहारिक रूपमा भिन्नताहरू देखिएका छन् र तिनीहरूबीचको एकताको प्रयास निरन्तर चलिरहेको छ तर सफलता पाउन सकेको छैन।

माओवादी जनयुद्धको अन्त्य र शान्ति प्रक्रियामा प्रवेश गरेपछि नेपालको वामपन्थी राजनीति पूर्ण रूपमा संसदीय लोकतन्त्रमा समाहित भएको छ। अधिकांश वामपन्थी दलहरूले संसदीय प्रतिस्पर्धालाई स्वीकार गरी सरकार निर्माण र सञ्चालनमा सक्रिय भूमिका खेलिरहेका छन्। यसले कम्युनिस्ट पार्टीहरूलाई मूलधारको राजनीतिमा ल्याए पनि, कतिपय आलोचकहरूले यसलाई क्रान्तिकारी चेतना र वर्गसंघर्षको एजेन्डाको क्षयका रूपमा हेरेका छन्। अहिलेको वामपन्थी दलहरूमा 'जनताको बहुदलीय जनवाद' (मदन भण्डारीद्वारा प्रतिपादित) वा 'एकाइसौं शताब्दीको जनवाद' (प्रचण्डद्वारा प्रतिपादित) जस्ता सैद्धान्तिक नाराहरू भए पनि व्यवहारमा उनीहरू उदारवादी पुँजीवादी दलहरूसँग खासै भिन्न देखिएका छैनन्।

हालका वर्षहरूमा वामपन्थी दलहरूमा सत्ता प्राप्ति र त्यसको निरन्तरतालाई अत्यधिक प्राथमिकता दिने प्रवृत्ति बढेको देखिन्छ। यसका लागि उनीहरू वैचारिक रूपमा फरक धारका दलहरूसँग पनि सहजै गठबन्धन गर्ने र त्यसलाई टुटाइरहने गरेका छन्। यसले वामपन्थी आन्दोलनको सैद्धान्तिक शुद्धता र वैचारिक प्रतिबद्धतामाथि प्रश्न उठाएको छ। भ्रष्टाचार, सुशासनको अभाव र नेताहरूको जीवनशैलीमा आएको परिवर्तनले पनि जनतामा वामपन्थी दलहरूप्रतिको विश्वास घटाएको छ, जसले उनीहरूको जनआधार कमजोर बनाउँदै लगेको छ।

राजतन्त्रको अन्त्य र संविधानसभाबाट संविधान निर्माण भएपछि नेपालमा पुँजीवादी जनवादी क्रान्ति सम्पन्न भएको हो वा समाजवाद उन्मुख क्रान्ति जारी छ भन्नेबारे वामपन्थी दलहरूबीच स्पष्ट वैचारिक दिशा छैन। समाजवादको मोडेल कस्तो हुने भन्नेमा पनि अस्पष्टता छ। कतिपय वामपन्थी नेताहरूले 'वैज्ञानिक समाजवाद' को कुरा गरे पनि त्यसको ठोस खाका र कार्यान्वयन योजना प्रस्तुत गर्न सकेका छैनन्। यसले वामपन्थी कार्यकर्ता र समर्थकहरूमा वैचारिक अन्योलता सिर्जना गरेको छ र उनीहरूको दिशाहीनता प्रस्टै देखिन्छ।

वामपन्थी दलहरूमा देखिएको नेतृत्वको निरन्तरता, गुटबन्दी, भ्रष्टाचार र कार्यशैलीको कारण युवा पुस्तामा निराशा बढेको छ। यसले गर्दा वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिहरूको खोजी र नयाँ दलहरूप्रतिको आकर्षण बढ्दै गएको देखिन्छ। स्थानीय तहको निर्वाचन र पछिल्लो आम निर्वाचनमा राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी जस्ता नयाँ दलहरूको उदय हुनु यसैको परिणाम हो, जसले परम्परागत दलहरूमाथिको जनविश्वास खस्किएको संकेत गर्छ।

नेपालका वामपन्थी दलहरूले परम्परागत रूपमा राष्ट्रियताको मुद्दालाई प्रमुखता दिँदै आएका छन्। चीन र भारतबीचको भू-राजनीतिक प्रतिस्पर्धामा सन्तुलन कायम राख्ने र नेपालको राष्ट्रिय स्वाधीनतालाई प्राथमिकता दिने कुरा वामपन्थी राजनीतिमा अझै पनि महत्त्वपूर्ण प्रवृत्ति हो। यद्यपि, कहिलेकाहीँ यसलाई 'राष्ट्रवादी' अडानका रूपमा प्रयोग गरी सत्ताको खेलमा उपयोग गर्ने प्रवृत्ति पनि देखिएको छ, जसले यस मुद्दाको दुरुपयोग भएको देखाउँछ।

संक्षेपमा, नेपालको वामपन्थी राजनीति वर्तमानमा संक्रमणकालीन अवस्थामा छ। विभाजन, संसदीय अभ्यासमा अत्यधिक घुलमिल, सत्तामुखी चरित्र र वैचारिक अस्पष्टता यसका प्रमुख समकालीन प्रवृत्तिहरू हुन्। यी चुनौतीहरूको सामना गर्दै नेपाली वामपन्थी आन्दोलनले आफ्नो मौलिक चरित्र र जनताका अपेक्षालाई सम्बोधन गर्न नसके यसको भविष्य अझ अनिश्चित बन्ने देखिन्छ।

नेपालको दक्षिणपन्थी राजनीतिमा समकालीन प्रवृत्तिहरू

नेपालको राजनीतिमा वामपन्थी धार जस्तै दक्षिणपन्थी धार पनि लामो समयदेखि क्रियाशील छ। यद्यपि, नेपालको सन्दर्भमा 'दक्षिणपन्थी' शब्दलाई परिभाषित गर्नु केही जटिल छ, किनकि यसले विभिन्न विचारधाराका समूहहरूलाई समेट्छ। परम्परागत रूपमा, राजतन्त्र, हिन्दु धर्म र बजारमुखी अर्थतन्त्रका समर्थकहरूलाई दक्षिणपन्थी कित्तामा राखिन्छ। गणतन्त्र स्थापनापछि र धर्मनिरपेक्षता घोषणापछि दक्षिणपन्थी राजनीतिले नयाँ प्रवृत्तिहरू देखाएको छ।

नेपालमा गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षता स्थापना भएपछि राजतन्त्र र हिन्दुराज्यको पक्षमा वकालत गर्ने शक्तिहरू सुस्ताएका थिए। तर, हालका वर्षहरूमा विशेषगरी राजनीतिक दलहरूको कमजोर प्रदर्शन, भ्रष्टाचार र सुशासनको अभावका कारण, राजतन्त्र र हिन्दुराज्यको पक्षमा जनमत बढ्दै गएको देखिन्छ। राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (राप्रपा) लगायतका दलहरूले यस एजेन्डालाई मुख्य रूपमा उठाएका छन्। सामाजिक सञ्जालमा र केही समूहहरूले सडकमा पनि यसका लागि प्रदर्शन गर्दै आएका छन्। यो दक्षिणपन्थी राजनीतिको लागि एक महत्त्वपूर्ण समकालीन प्रवृत्ति हो, जसले परम्परागत संरचनामा फर्कने चाहनालाई दर्शाउँछ।

नेपाललाई धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र घोषणा गरिए पनि बहुसंख्यक हिन्दु धर्मावलम्बीहरू रहेकोले हिन्दु धर्म र संस्कृतिको संरक्षणको मुद्दालाई दक्षिणपन्थी शक्तिहरूले जोडदार रूपमा उठाइरहेका छन्। यसमा हिन्दुवादी संगठनहरू सक्रिय छन्। उनीहरूले धर्म परिवर्तनलाई नियन्त्रण गर्ने र हिन्दु धर्मको रक्षा गर्ने विषयलाई प्राथमिकता दिएका छन्। यो प्रवृत्तिले राष्ट्रियतालाई हिन्दुधर्मसँग जोडेर हेर्ने प्रयास गरिरहेको छ, जसले हिन्दु राष्ट्रवादको भावनालाई बढावा दिएको छ र समाजमा धार्मिक ध्रुवीकरणको सम्भावनालाई पनि बढाएको छ।

गणतन्त्र स्थापनापछि नेपाली कांग्रेसलाई सामान्यतया मध्यमार्गी-दक्षिणपन्थी दलका रूपमा हेरिन्छ, जसले प्रजातान्त्रिक मूल्यमान्यता, संसदीय प्रणाली र खुला बजार अर्थतन्त्रलाई प्राथमिकता दिन्छ। यद्यपि, हालका वर्षहरूमा कांग्रेसभित्र पनि आन्तरिक कलह, कमजोर संगठन र नेतृत्वको अस्पष्टताका कारण यसले आफ्नो परम्परागत दक्षिणपन्थी आधारलाई सुदृढ गर्न संघर्ष गरिरहेको छ। कांग्रेसभित्रको गुटबन्दी र युवा पुस्ताको आकांक्षालाई सम्बोधन गर्न नसक्नु पनि दक्षिणपन्थी शक्तिको चुनौती हो, जसले गर्दा अन्य दक्षिणपन्थी शक्तिहरूलाई मैदान खाली भएको महसुस गराएको छ।

दक्षिणपन्थी दलहरूले सामान्यतया राज्य नियन्त्रित अर्थतन्त्रको सट्टा खुला बजार अर्थतन्त्र, निजीकरण र विदेशी लगानीलाई प्राथमिकता दिन्छन्। उनीहरू आर्थिक विकासका लागि निजी क्षेत्रको भूमिकालाई महत्त्वपूर्ण मान्छन्। यद्यपि, नेपालमा पुँजीवादी अर्थतन्त्रको विकासमा देखिएका चुनौतीहरू, भ्रष्टाचार र सीमित अवसरका कारण यस नीतिको प्रभावकारितामाथि प्रश्न उठिरहेको छ। यसका बावजुद पनि उनीहरूले यो आर्थिक मोडललाई विकासको एक मात्र बाटोका रूपमा प्रस्तुत गरिरहेका छन्।

नेपालका प्रमुख वामपन्थी दलहरूमा देखिएको विभाजन, सत्तामुखी राजनीति र सुशासनको अभावका कारण जनतामा निराशा बढेको छ। यसले गर्दा राजतन्त्र, हिन्दुराज्य र परम्परागत मूल्यमान्यताका पक्षधर दक्षिणपन्थी शक्तिहरूलाई आफ्नो एजेन्डालाई पुनर्जीवित गर्ने अवसर मिलेको छ। जनताको निराशालाई आफ्नो पक्षमा पार्न उनीहरूले विद्यमान प्रणालीका कमजोरीहरूलाई उजागर गरिरहेका छन् जसले दक्षिणपन्थी धारलाई वामपन्थीहरूको कमजोरीको फाइदा उठाउन सहयोग पुर्‍याएको छ र उनीहरूको पकड बलियो बनाएको छ।

परम्परागत दक्षिणपन्थी दलहरूमा पुराना नेताहरूको प्रभुत्व कायम रहे पनि, नयाँ पुस्ताका केही नेताहरूले दक्षिणपन्थी एजेन्डालाई नयाँ शैलीमा प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरिरहेका छन्। उनीहरू सामाजिक सञ्जाल र नयाँ मिडियाको प्रयोग गरी युवा वर्गलाई आकर्षित गर्ने प्रयासमा छन्। यसले नेतृत्वको नयाँ स्वरूपको खोजी भइरहेको संकेत गर्छ, जसले परम्परागत विचारहरूलाई समकालीन तरिकाले प्रस्तुत गर्दै नयाँ मतदाताहरूलाई लक्षित गरिरहेको छ।

नेपालको भू-राजनीतिक अवस्थितिले पनि दक्षिणपन्थी राजनीतिलाई प्रभाव पार्छ। राष्ट्रियताको मुद्दा, छिमेकीहरूसँगको सम्बन्ध र परम्परागत सुरक्षा चासोहरू दक्षिणपन्थी दलहरूको एजेन्डामा प्रमुख रूपमा देखिन्छन्। उनीहरूले कहिलेकाहीँ भारतसँगको सम्बन्धलाई बढी नजिकको रूपमा हेर्छन् भने चीनसँगको सम्बन्धमा तुलनात्मक रूपमा कम जोड दिने गर्छन्। यसले क्षेत्रीय शक्ति सन्तुलनमा नेपालको भूमिकालाई दक्षिणपन्थी दृष्टिकोणबाट परिभाषित गर्ने प्रयास गरेको देखिन्छ।

निष्कर्ष

नेपालको राजनीति वामपन्थी र दक्षिणपन्थी दुवै धारको समसामयिक प्रवृत्तिहरूले गर्दा संक्रमणकालीन अवस्थामा छ। वामपन्थी राजनीतिमा विभाजन, संसदीय लोकतन्त्रमा अत्यधिक घुलमिल, सत्तामुखी चरित्र र वैचारिक अस्पष्टता प्रमुख चुनौतीका रूपमा देखा परेका छन्। यसले गर्दा वामपन्थी आन्दोलनको प्रभावकारितामा कमी आएको छ र जनताको विश्वास घट्दै गएको छ। अर्कोतर्फ, दक्षिणपन्थी राजनीतिमा राजतन्त्र र हिन्दुराज्यको मुद्दाको पुनरुत्थान, हिन्दु राष्ट्रवादी भावनाको विकास र बजारमुखी अर्थतन्त्रको वकालत जस्ता प्रवृत्तिहरू हावी छन्, जसले समाजमा नयाँ बहस सिर्जना गरेको छ।

नेपाली कांग्रेसले परम्परागत रूपमा आफूलाई मध्यमार्गी-दक्षिणपन्थी शक्तिको रूपमा हेर्ने गरे पनि, पछिल्लो समय राप्रपाले राजतन्त्र र हिन्दु राज्यको मुद्दालाई सशक्त रूपमा उठाएपछि कांग्रेसको दक्षिणपन्थी आधारमाथि प्रश्न उठेको छ। अब कांग्रेसले आफ्नो वैचारिक दिशा र कुन-कुन धारलाई प्रतिनिधित्व गर्छ भन्ने स्पष्ट व्याख्या गर्नुपर्ने देखिन्छ। यी दुवै धारका आन्तरिक संघर्ष र बाह्य प्रभावले नेपालको भविष्यको राजनीतिक दिशा निर्धारणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने निश्चित छ। नेपालको राजनीतिक भविष्य यी दुई मुख्य धारहरूले कसरी आ-आफ्ना चुनौतीहरूको सामना गर्दै अगाडि बढ्छन् भन्नेमा निर्भर हुनेछ।