अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका अध्ययनका प्रमुख दृष्टिकोणहरू

अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध (International Relations - IR) को अध्ययन कुनै एक निश्चित फ्रेमवर्क वा एकल सिद्धान्तमा आधारित छैन, बरु यो विभिन्न अवधारणात्मक लेन्सहरूको संगम हो जसले विश्व राजनीतिलाई बुझ्न र व्याख्या गर्न मद्दत गर्दछ । विश्वव्यापी घटनाक्रमहरू, राज्यहरूको व्यवहार र अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीको जटिल प्रकृतिको विश्लेषण गर्नका लागि विभिन्न दृष्टिकोण (Approaches) र सिद्धान्तहरू (Theories) को प्रयोग गरिन्छ । यी दृष्टिकोणहरूले मानव स्वभाव, शक्ति, सहयोग र अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीको संरचनाका बारेमा फरक-फरक मान्यता र विश्लेषणात्मक ढाँचाहरू प्रस्तुत गर्छन् । यी विविधतापूर्ण दृष्टिकोणहरूले एकअर्कालाई चुनौती दिन्छन् र पूरक पनि गर्छन्, जसले गर्दा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको अध्ययन अझ समृद्ध र गहन बन्छ । यस लेखमा, हामी आदर्शवाद, यथार्थवाद, उदारवाद, नव-यथार्थवाद, नव-उदारवाद, मार्क्सवाद र निर्माणवाद लगायतका प्रमुख दृष्टिकोणहरूलाई विस्तृत रूपमा छलफल गर्नेछौं । यी प्रत्येक दृष्टिकोणले विश्वव्यापी गतिशीलतालाई बुझ्नको लागि अद्वितीय अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्दछ र तिनीहरूको संयुक्त अध्ययनले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको बहुआयामिकतालाई अझ राम्रोसँग बुझ्न मद्दत गर्छ ।

आदर्शवादी दृष्टिकोण (Idealist Approach)

आदर्शवादी दृष्टिकोण अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको अध्ययनमा सबैभन्दा पुरानो दृष्टिकोणहरू मध्ये एक हो । यसको उदय प्रथम विश्वयुद्धको भयावह परिणामपछि भएको थियो, जहाँ आदर्शवादीहरूले युद्ध र द्वन्द्वको अन्त्य गरी विश्वव्यापी शान्ति स्थापनामा जोड दिए । उनीहरू मानव स्वभावलाई मूलतः असल र तर्कसंगत मान्दछन् र विश्वास गर्छन् कि मानिसमा सहयोग गर्ने क्षमता हुन्छ । शान्ति र सहयोग अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा सम्भव छ भन्ने उनीहरूको मूल मान्यता हो र युद्धलाई अज्ञानता वा खराब संस्थाहरूको परिणाम मान्दछन् । राष्ट्र संघ (League of Nations) र पछि संयुक्त राष्ट्र संघ (United Nations) जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले शान्ति र सुरक्षा कायम गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् भन्ने उनीहरूको विश्वास थियो । अन्तर्राष्ट्रिय कानुन, नैतिक सिद्धान्तहरू र सामूहिक सुरक्षाको माध्यमबाट विश्वमा व्यवस्था र न्याय कायम गर्न सकिन्छ भन्ने तर्क उनीहरूले प्रस्तुत गर्छन् । विश्वव्यापी सार्वजनिक मतले राज्यहरूलाई शान्तिपूर्ण नीतिहरू अपनाउन दबाब दिन सक्छ भन्ने पनि उनीहरूको तर्क रह्यो । यद्यपि, आदर्शवादलाई यसको अव्यावहारिक र काल्पनिक प्रकृतिका लागि आलोचना गरिन्छ । दोस्रो विश्वयुद्धको सुरुवातले राष्ट्र संघको असफलता र आदर्शवादको सीमालाई उजागर गर्‍यो । यथार्थवादीहरूले यसलाई शक्तिको राजनीतिलाई बेवास्ता गरेको भनी आलोचना गर्छन् ।

यथार्थवादी दृष्टिकोण (Realist Approach)

यथार्थवादी दृष्टिकोण आदर्शवादको प्रतिक्रियास्वरूप र दोस्रो विश्वयुद्धको अनुभवपछि विकसित भयो । यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको सबैभन्दा प्रभावशाली दृष्टिकोण मानिन्छ । यसका प्रमुख समर्थकहरूमा हान्स मोर्गन्थउ, ई.एच. कार, जर्ज केनन र हेनरी किसिङ्गर पर्छन् । यथार्थवादीहरू मानव स्वभावलाई मूलतः स्वार्थी, शक्ति-उन्मुख र प्रतिस्पर्धी मान्दछन् । उनीहरूका अनुसार राज्य अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण अभिनेता हो र अन्य गैर-राज्य अभिनेताहरूको भूमिका गौण हुन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति शक्तिको लागि संघर्ष (struggle for power) हो भन्ने उनीहरूको मूल मान्यता हो, जहाँ राज्यहरू आफ्नो राष्ट्रिय हित (national interest) प्राप्त गर्नका लागि शक्तिको अधिकतम प्रयोग गर्छन् । अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीमा कुनै केन्द्रीय अधिकार नभएकोले यो अराजक (anarchic) छ भन्ने उनीहरूको तर्क छ । यस अराजकतामा राज्यहरूले आफ्नो अस्तित्व (survival) सुनिश्चित गर्नुपर्छ । आत्म-निर्भरता (Self-help) यस दृष्टिकोणको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष हो, जहाँ राज्यहरूले आफ्नो सुरक्षाका लागि अरूमाथि भर पर्नुको सट्टा आत्म-निर्भर हुनुपर्छ । सुरक्षा दुविधा (Security Dilemma) यथार्थवादको अर्को प्रमुख अवधारणा हो, जसअनुसार एक राज्यले आफ्नो सुरक्षा बढाउनका लागि चालेका कदमहरूले अर्को राज्यलाई असुरक्षित महसुस गराउन सक्छ, जसले गर्दा हतियारको दौड (arms race) र द्वन्द्व बढ्न सक्छ । यथार्थवादलाई सहयोग र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको भूमिकालाई कम आँकलन गरेको, राज्य-केन्द्रित भएको र मानव स्वभावलाई बढी निराशावादी रूपमा हेरेको भनी आलोचना गरिन्छ । शीतयुद्धपछिको विश्वमा सहयोग र अन्तर्निर्भरताको बढ्दो महत्त्वलाई यथार्थवादले पूर्ण रूपमा व्याख्या गर्न नसकेको तर्क गरिन्छ ।

उदारवादी दृष्टिकोण (Liberal Approach)

उदारवादी दृष्टिकोण आदर्शवादको नयाँ र परिमार्जित रूप हो र यो यथार्थवादको आलोचनाको रूपमा विकसित भयो । यसले अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगको सम्भाव्यतामा जोड दिन्छ । जोन लक, इम्यानुएल कान्ट, रोबर्ट किओहेन र जोसेफ नाई यसका प्रमुख समर्थक हुन् । उदारवादीहरू मानव प्रकृति सकारात्मक हुन्छ र प्रगति गर्न सक्षम हुन्छ भन्ने विश्वास गर्छन् । उनीहरूका अनुसार राज्यहरू आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक रूपमा एकअर्कासँग जोडिएका हुन्छन् (अन्तर्निर्भरता - Interdependence) । यस अन्तर्निर्भरताले सहयोगलाई बढावा दिन्छ र द्वन्द्वको लागत बढाउँछ । प्रजातान्त्रिक शान्ति सिद्धान्त (Democratic Peace Theory) अनुसार प्रजातान्त्रिक राज्यहरू एकअर्कासँग युद्ध गर्दैनन् भन्ने विश्वास छ, किनकि लोकतन्त्रले पारदर्शिता, जवाफदेहीता र शान्तिपूर्ण समस्या समाधानका विधिहरूलाई बढावा दिन्छ । संयुक्त राष्ट्र संघ (UN), विश्व व्यापार 

संगठन (WTO) र युरोपेली संघ (EU) जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले राज्यहरूबीचको सहयोगलाई सहज बनाउँछन्, जानकारी प्रदान गर्छन् र विवाद समाधानका लागि मञ्च प्रदान गर्छन् भन्ने उनीहरूको तर्क छ । अन्तर्राष्ट्रिय कानुन र नियमहरूले राज्यहरूको व्यवहारलाई नियमित गर्छन् र स्थिरता ल्याउँछन् । बहुराष्ट्रिय निगम (MNCs), गैर-सरकारी संस्थाहरू (NGOs) र व्यक्तिहरू जस्ता गैर-राज्य कलाकारहरूको पनि अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ भन्ने उदारवादीहरूको मान्यता छ । यथार्थवादीहरूले उदारवादलाई पनि आदर्शवादीजस्तै शक्तिको भूमिकालाई बेवास्ता गरेको, राज्यहरूको राष्ट्रिय हितलाई कम आँकलन गरेको र विश्वका सबै भागमा प्रजातन्त्रको सफलता सम्भव नभएको भनी आलोचना गर्छन् ।

नव-यथार्थवादी (Neo-Realist) र नव-उदारवादी (Neo-Liberal) दृष्टिकोण

शीतयुद्धको समयमा, यथार्थवादी र उदारवादी दृष्टिकोणका परिमार्जित रूपहरू देखा परे, जसलाई नव-यथार्थवाद र नव-उदारवाद भनिन्छ । यी दुवै दृष्टिकोणले संरचनावाद (Structuralism) मा जोड दिन्छन् । नव-यथार्थवादी दृष्टिकोणका प्रमुख प्रणेता केनेथ वाल्ट्ज हुन्, जसले आफ्नो पुस्तक 'Theory of International Politics' (१९७९) मा यसलाई व्यवस्थित रूपमा प्रस्तुत गरे । नव-यथार्थवादीहरूले राज्यहरूको आन्तरिक विशेषताहरूभन्दा अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीको अराजक संरचना (anarchic structure) लाई महत्त्व दिन्छन् । प्रणालीको ध्रुवीयता (Polarity) (जस्तै: एकध्रुवीय, द्विध्रुवीय, बहुध्रुवीय) ले राज्यहरूको व्यवहार निर्धारण गर्छ भन्ने उनीहरूको तर्क छ । वाल्ट्जले द्विध्रुवीय प्रणालीलाई सबैभन्दा स्थिर मानेका थिए । राज्यहरूको प्रमुख लक्ष्य शक्ति अधिकतम गर्नुभन्दा आफ्नो अस्तित्व (survival) सुनिश्चित गर्नु हो र यसका लागि उनीहरू शक्ति सन्तुलन कायम गर्न खोज्छन् । राज्यहरू सहयोग गर्दा पनि आफूलाई प्राप्त हुने लाभ अरूलाई प्राप्त हुने लाभभन्दा बढी होस् भन्ने चाहन्छन् (अपेक्षित लाभ - Relative Gains) ।

नव-उदारवादी दृष्टिकोणका प्रमुख समर्थक रोबर्ट किओहेन हुन्, जसले अन्तर्निर्भरता र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको भूमिकामा जोड दिए । नव-उदारवादीहरूका अनुसार अराजक प्रणालीमा पनि राज्यहरूबीच सहयोग सम्भव छ, विशेषगरी अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको माध्यमबाट । राज्यहरूले सहयोगबाट प्राप्त हुने परम लाभ (Absolute Gains) मा जोड दिन्छन्, जहाँ सबै पक्षहरूले समान रूपमा लाभ प्राप्त गर्छन् । संस्थाहरूले जानकारीको लागत घटाउँछन्, छलफलका लागि मञ्च प्रदान गर्छन् र बेइमानीलाई निरुत्साहित गर्छन्, जसले गर्दा सहयोग सहज हुन्छ भन्ने उनीहरूको तर्क छ । यी दुवै दृष्टिकोणले अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीको संरचनालाई व्याख्या गर्ने प्रयास गर्छन्, तर नव-यथार्थवादले राज्यहरूको अस्तित्वका लागि संघर्षलाई प्राथमिकता दिन्छ भने नव-उदारवादले सहयोगको सम्भावनालाई उजागर गर्छ ।

मार्क्सवादी दृष्टिकोण (Marxist Approach)

मार्क्सवादी दृष्टिकोणले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई वर्ग संघर्ष (class struggle) र पूँजीवादी विश्व व्यवस्थाको लेन्सबाट हेर्छ । यसले अन्तर्राष्ट्रिय असमानता, साम्राज्यवाद (imperialism) र विकासोन्मुख देशहरूको शोषणमाथि ध्यान केन्द्रित गर्छ । भ्लादिमिर लेनिन, आन्द्रे गुन्डर फ्रांक र इम्यानुएल वालरस्टाइन यसका प्रमुख विचारक हुन् । मार्क्सवादीहरू अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिलाई विश्व पूँजीवादी अर्थव्यवस्थाको उत्पादको रूपमा हेर्छन् । उनीहरूका अनुसार विकसित देशहरू (केन्द्रीय/core) ले विकासोन्मुख देशहरू (परिधीय/periphery) लाई आर्थिक रूपमा शोषण गर्छन् र साम्राज्यवाद पूँजीवादको उच्चतम चरण हो । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई राज्यहरूबीचको सम्बन्धको सट्टा विश्वव्यापी वर्गहरू (पूँजीपति वर्ग र श्रमिक वर्ग) बीचको सम्बन्धको रूपमा विश्लेषण गरिन्छ । पूँजीवादी प्रणालीले विश्वमा असमान विकास र गरीबीलाई बढावा दिन्छ भन्ने उनीहरूको मान्यता छ । प्रत्यक्ष हिंसाका साथै प्रणालीगत रूपमा सिर्जना गरिएको असमानता पनि एक प्रकारको हिंसा हो (संरचनात्मक हिंसा) । मार्क्सवादलाई यसको आर्थिक निर्धारणवाद (economic determinism) र साम्यवादको असफलताका लागि आलोचना गरिन्छ । यसले राज्यको स्वायत्तता र अन्य गैर-आर्थिक कारकहरूलाई कम आँकलन गरेको तर्क गरिन्छ ।

निर्माणवादी दृष्टिकोण (Constructivist Approach)

निर्माणवादी दृष्टिकोण शीतयुद्धपछि विकसित भयो र यसले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा विचार, पहिचान र सामाजिक निर्माण (social construction) को महत्त्वमा जोड दिन्छ । अलेक्जेन्डर वेन्ट, जोन रग्गी र पिटर काट्जेनस्टाइन यसका प्रमुख समर्थक हुन् । निर्माणवादीहरूका अनुसार राज्यहरूको व्यवहार भौतिक शक्ति (military power) ले मात्र नभई उनीहरूको विचार, विश्वास, मूल्य र पहिचानले पनि निर्धारण हुन्छ । उनीहरूका अनुसार अराजकता भौतिक वास्तविकता नभई राज्यहरूले एकअर्काप्रतिको विचार र अन्तर्क्रियाबाट सामाजिक रूपमा निर्मित हुन्छन् । वेन्टको प्रसिद्ध भनाइ, "Anarchy is what states make of it" (अराजकता राज्यहरूले यसलाई जे बनाउँछन्, त्यही हो) यसको सार हो । साझा बुझाइ र अर्थहरूले अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीलाई आकार दिन्छन् (अन्तर्वस्तुगतता - Intersubjectivity) । अन्तर्राष्ट्रिय नियमहरू, कानुनहरू र संस्थाहरू केवल भौतिक वस्तु नभई साझा मान्यता र अभ्यासका परिणाम हुन् । विचार र पहिचान परिवर्तन भएमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा पनि परिवर्तन आउन सक्छ । राज्यहरूले एकअर्काप्रतिको बुझाइलाई परिवर्तन गरेर सहयोग बढाउन सक्छन् । यद्यपि, निर्माणवादलाई यसको अस्पष्टता र अवधारणात्मक जटिलताका लागि आलोचना गरिन्छ । यसले भौतिक शक्ति र वस्तुगत यथार्थको भूमिकालाई कम आँकलन गरेको पनि तर्क गरिन्छ ।

निष्कर्ष

अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको अध्ययनका लागि यी विभिन्न दृष्टिकोणहरूले विश्व राजनीतिलाई बुझ्न फरक-फरक लेन्सहरू प्रदान गर्छन् । कुनै एक दृष्टिकोण आफैंमा पूर्ण छैन; बरु, यी सबै दृष्टिकोणहरूको संयोजनले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका जटिलताहरूलाई अझ गहिरो रूपमा बुझ्न मद्दत गर्छ । आदर्शवादले शान्तिको सम्भावना देखाउँछ, यथार्थवादले शक्तिको कठोर वास्तविकतालाई जोड दिन्छ, उदारवादले सहयोगको महत्त्व बताउँछ, मार्क्सवादले असमानता उजागर गर्छ र निर्माणवादले विचार र पहिचानको भूमिकालाई प्रकाश पार्छ । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको क्षेत्र गतिशील र बहुआयामिक भएकाले, एक समग्र बुझाइका लागि यी सबै दृष्टिकोणहरूलाई आत्मसात गर्नु अपरिहार्य छ । यी दृष्टिकोणहरूले हामीलाई अन्तर्राष्ट्रिय घटनाहरूको गहिरो विश्लेषण गर्न, राज्यहरूको व्यवहार बुझ्न, र भविष्यका प्रवृत्तिहरूको अनुमान गर्न मद्दत गर्छन् ।