नेपालको प्रशासन: वेबरको लेन्सबाट सुधारका आयाम

म्याक्स वेबर, एक प्रख्यात जर्मन समाजशास्त्री, अर्थशास्त्री र राजनीतिक चिन्तकले २० औं शताब्दीको प्रारम्भमा ब्युरोक्रेसीको एक आदर्श मोडेल प्रस्तुत गरे । उनले ब्युरोक्रेसीलाई तार्किक-कानुनी अधिकार (Rational-Legal Authority) मा आधारित एक कुशल र व्यवस्थित प्रशासनिक संरचनाका रूपमा व्याख्या गरे । सार्वजनिक प्रशासनको अध्ययनमा वेबरको ब्युरोक्रेटिक मोडेल एउटा महत्त्वपूर्ण कोसेढुङ्गा मानिन्छ, जसले आधुनिक सरकारी र ठूला निजी संगठनहरूको सञ्चालनलाई गहिरो रूपमा प्रभाव पारेको छ । वेबरको दृष्टिकोण अनुसार, ब्युरोक्रेसी भनेको नियममा आधारित, पदानुक्रमिक (Hierarchical) र गैर-व्यक्तिगत प्रशासनिक प्रणाली हो जसले ठूला संगठनहरूलाई दक्षता र भविष्यवाणीका साथ सञ्चालन गर्न मद्दत गर्छ । उनको ब्युरोक्रेटिक मोडेललाई 'आदर्श प्रकार' (Ideal Type) भनिन्छ, जसको अर्थ यो वास्तविक संगठनहरूमा पूर्ण रूपमा पाउन सकिने एउटा सैद्धान्तिक अवधारणा होइन, तर यसले वास्तविक ब्युरोक्रेसीका विशेषताहरूलाई बुझ्न मद्दत गर्छ ।

वेबरको ब्युरोक्रेटिक मोडेलका मुख्य विशेषताहरू

वेबरले एक आदर्श ब्युरोक्रेटिक संरचनाका लागि थुप्रै महत्त्वपूर्ण विशेषताहरू पहिचान गरे । पहिलो, पदानुक्रम (Hierarchy of Authority), जहाँ ब्युरोक्रेसीमा स्पष्ट र परिभाषित श्रेणीबद्ध संरचना हुन्छ । यसमा प्रत्येक तल्लो तहको पद माथिल्लो तहको पदद्वारा नियन्त्रित र सुपरिवेक्षण गरिन्छ । अधिकार र जिम्मेवारीको स्पष्ट शृङ्खला माथिदेखि तलसम्म प्रवाहित हुन्छ, जसले निर्णय प्रक्रियामा स्पष्टता ल्याउनुका साथै को कसप्रति जवाफदेही छ भन्ने कुरा प्रष्ट पार्छ । दोस्रो, नियम र कार्यविधि (Rules and Regulations), जसअनुसार ब्युरोक्रेसीका सबै कार्यहरू लिखित र औपचारिक नियम तथा कार्यविधिमा आधारित हुन्छन् । यी नियमहरूले प्रत्येक कर्मचारीको अधिकार, कर्तव्य र जिम्मेवारीलाई स्पष्ट रूपमा परिभाषित गरी निष्पक्षता र एकरूपता सुनिश्चित गर्छन् । तेस्रो, विशेषज्ञता र कार्य विभाजन (Specialization and Division of Labor) अन्तर्गत कार्यहरूलाई विशिष्ट, परिभाषित जिम्मेवारीहरूमा विभाजित गरिन्छ र प्रत्येक कर्मचारीले आफ्नो विशिष्ट कार्यमा विशेषज्ञता हासिल गर्छ, जसले समग्र दक्षता र उत्पादकत्वमा वृद्धि गर्छ । चौथो, गैर-व्यक्तिगत सम्बन्ध (Impersonality) हो, जहाँ ब्युरोक्रेसीमा निर्णय र सम्बन्धहरू व्यक्तिगत भावना, पूर्वाग्रह वा पक्षपातमा आधारित नभई नियम र वस्तुनिष्ठ मापदण्डमा आधारित हुन्छन् । कर्मचारी र सेवाग्राहीबीचको सम्बन्ध व्यक्तिगत नभई पद र नियममा आधारित हुन्छ, जसले निष्पक्षता र समान व्यवहार सुनिश्चित गर्छ । पाँचौं, योग्यतामा आधारित पदोन्नति (Merit-Based Promotion) हो, जहाँ कर्मचारीहरूको छनोट, भर्ना र पदोन्नति व्यक्तिगत सम्बन्ध वा नातावादमा नभई योग्यता, प्राविधिक ज्ञान र कार्यसम्पादनमा आधारित हुन्छ, जसले सक्षम र दक्ष व्यक्तिहरूलाई संगठनमा आकर्षित गर्छ । छैटौं, लिखित अभिलेख र फाइलहरू (Written Records and Files) को प्रावधान छ, जसअनुसार ब्युरोक्रेसीका सबै निर्णय, नियम र कार्यहरू लिखित रूपमा अभिलेख गरिन्छन् । यसले निर्णय प्रक्रियाको इतिहास, जवाफदेहिता र भविष्यका सन्दर्भका लागि प्रमाण प्रदान गर्छ । सातौं र अन्तिममा, कर्मचारीको सुरक्षित कार्यकाल (Tenure Security) एक महत्त्वपूर्ण विशेषता हो, जहाँ कर्मचारीहरूको कार्यकाल सामान्यतया सुरक्षित हुन्छ र उनीहरूलाई निश्चित प्रक्रिया र कारणबिना हटाउन सकिँदैन, जसले कर्मचारीहरूलाई निष्पक्ष र बिना डर काम गर्न उत्प्रेरित गर्छ ।

सार्वजनिक प्रशासनमा वेबरको ब्युरोक्रेटिक मोडेलको महत्त्व

वेबरको ब्युरोक्रेटिक मोडेलले आधुनिक सार्वजनिक प्रशासनको विकासमा अतुलनीय योगदान पुर्याएको छ । यसले कार्य प्रक्रियालाई व्यवस्थित, मानकीकृत र विशेषज्ञतामा आधारित बनाएर दक्षता र उत्पादकत्वमा उल्लेख्य वृद्धि गर्छ । नियममा आधारित कार्यप्रणाली र गैर-व्यक्तिगत सम्बन्धले सबै नागरिकलाई समान र निष्पक्ष व्यवहार सुनिश्चित गर्छ, जसले सुशासनलाई प्रवर्द्धन गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । लिखित नियम र सुरक्षित कार्यकालका कारण प्रशासनिक कार्यहरूमा स्थायित्व र भविष्यवाणी गर्न सकिन्छ, जसले सरकारी काममा निरन्तरता ल्याउँछ र अनिश्चिततालाई घटाउँछ । पदानुक्रम र लिखित अभिलेखले को कसप्रति जवाफदेही छ भन्ने कुरा स्पष्ट पार्छ, जसले प्रशासनिक जवाफदेहिता कायम गर्न मद्दत गर्छ । राजनीतिक-प्रशासनिक द्वैधताको अवधारणासँग जोडेर हेर्दा, ब्युरोक्रेसीले राजनीतिक हस्तक्षेपबाट मुक्त भई निष्पक्ष रूपमा नीति कार्यान्वयन गर्न सक्छ भन्ने मान्यता राखिएको थियो, जसले राजनीतिक अस्थिरताबाट प्रशासनलाई बचाउँछ । जटिल र विशाल सार्वजनिक संगठनहरूलाई व्यवस्थित रूपमा सञ्चालन गर्न ब्युरोक्रेटिक मोडेलले व्यावहारिक संरचना प्रदान गर्छ, जसले ठूला संस्थाहरूको व्यवस्थापनलाई सहज र प्रभावकारी बनाउँछ ।

वेबरको ब्युरोक्रेटिक मोडेलका कमजोरी र आलोचनाहरू

वेबरको आदर्श ब्युरोक्रेसीको महत्त्व हुँदाहुँदै पनि यसको विभिन्न कोणबाट आलोचना भएको पाइन्छ । पहिलो र प्रमुख कमजोरी यसको कठोरता र लचकताको अभाव (Rigidity and Inflexibility) हो । नियम र कार्यविधिमा अत्यधिक जोड दिँदा ब्युरोक्रेसी कठोर हुन्छ र परिवर्तनशील परिस्थिति वा विशिष्ट आवश्यकताहरूमा अनुकूलन गर्न सक्दैन । यसले प्रायः रातो फिताशाही (Red-tapism) र ढिलासुस्तीलाई बढावा दिन्छ, जसले सेवा प्रवाहमा बाधा पुर्याउँछ । दोस्रो, यसको अमानवीयकरण (Dehumanization) पक्षले गैर-व्यक्तिगत सम्बन्ध र कठोर नियमहरूका कारण कर्मचारी र सेवाग्राही दुवैको मानवीय भावना र आवश्यकतालाई बेवास्ता गर्छ, जसले गर्दा संगठनमा मानवीय सम्बन्ध कमजोर हुन्छ र असन्तुष्टि बढ्छ । तेस्रो, दक्षताको भ्रम (Myth of Efficiency) पनि एक आलोचनाको विषय हो, जहाँ अत्यधिक नियम र प्रक्रियाले कहिलेकाहीँ दक्षता घटाउँछ, किनकि कर्मचारीहरू नतिजामा भन्दा प्रक्रियाको पालनामा बढी केन्द्रित हुन्छन् । यसले लक्ष्य विस्थापन (Goal Displacement) को समस्या निम्त्याउन सक्छ । चौथो, यसमा सिर्जनात्मकता र नवप्रवर्तनको अभाव (Lack of Creativity and Innovation) देखिन्छ । कठोर नियम र कार्य विभाजनले कर्मचारीहरूको सिर्जनात्मकता र नवप्रवर्तनलाई रोक्छ, किनकि उनीहरूले परम्परागत विधिभन्दा बाहिर सोच्न डराउँछन् । पाँचौं, शक्तिको केन्द्रीकरण (Centralization of Power) पनि अर्को महत्वपूर्ण आलोचना हो । पदानुक्रमका कारण शक्ति केन्द्रीकृत हुने र उच्च तहमा अत्यधिक शक्ति जम्मा हुने जोखिम हुन्छ, जसले तानाशाही प्रवृत्तिको विकास गर्न सक्छ र निर्णय प्रक्रियामा पारदर्शिता घटाउँछ । छैटौं, कमजोर उत्प्रेरणा (Lack of Motivation) पनि एक समस्या हो । सुरक्षित कार्यकाल र नियमबद्ध कार्यशैलीले कर्मचारीहरूलाई उत्कृष्ट कार्यसम्पादनका लागि कम उत्प्रेरित गर्न सक्छ, किनकि उनीहरूको पदोन्नति वा ज्याला वृद्धि कार्यसम्पादनभन्दा सिनियरिटीमा आधारित हुन सक्छ । सातौं, अयोग्यताको संरक्षण (Protection of Incompetence) पनि यस मोडेलको नकारात्मक पक्ष हो । सुरक्षित कार्यकालका कारण अयोग्य कर्मचारीहरूलाई पनि हटाउन गाह्रो हुन्छ, जसले समग्र संगठनको कार्यसम्पादनमा असर पार्छ र दक्ष कर्मचारीको मनोबल घटाउँछ ।

नेपालमा ब्युरोक्रेटिक मोडेलको प्रयोग र विद्यमान समस्याहरू

नेपालको निजामती सेवा र समग्र सार्वजनिक प्रशासनमा वेबरको ब्युरोक्रेटिक मोडेलका विशेषताहरू स्पष्ट रूपमा देख्न सकिन्छ । नेपालको सरकारी संरचनामा स्पष्ट पदानुक्रम छ, जहाँ मुख्य सचिवदेखि सहायक स्तरसम्मको श्रेणीबद्ध व्यवस्थाले काम गर्छ । सरकारी कामकाज लिखित नियम, विनियमावली र कार्यविधिमा आधारित हुन्छ, जसले प्रशासनिक कार्यलाई व्यवस्थित बनाउँछ । लोक सेवा आयोग मार्फत कर्मचारीको छनोट योग्यता प्रणालीका आधारमा गरिन्छ र निजामती कर्मचारीहरूको कार्यकाल निश्चित र सुरक्षित हुन्छ ।

यद्यपि, वेबरको मोडेलका सैद्धान्तिक गुणहरू हुँदाहुँदै पनि नेपालको सन्दर्भमा यसका कमजोरीहरू र व्यवहारिक चुनौतीहरू उत्तिकै प्रखर छन् । अत्यधिक नियम र प्रक्रियाका कारण सरकारी कामकाजमा ढिलासुस्ती र जटिलता (Red-tapism) व्याप्त छ, जसले सेवा प्रवाहलाई अत्यन्त सुस्त र झन्झटिलो बनाउँछ । वेबरले प्रशासनिक तटस्थतामा जोड दिए पनि नेपालमा कर्मचारीको सरुवा, बढुवा र खटनपटनमा राजनीतिक हस्तक्षेप र प्रशासनको राजनीतीकरण एउटा प्रमुख समस्या बनेको छ, जसले व्यावसायिकता र निष्पक्षतामा गम्भीर असर पारेको छ । जवाफदेहिताको स्पष्ट शृङ्खला भए पनि व्यवहारमा दण्डहीनता र जवाफदेहिताको कमी देखिन्छ, जसले गर्दा त्रुटिपूर्ण कार्यका लागि कर्मचारीलाई जिम्मेवार ठहराउन गाह्रो हुन्छ र यसले लापरबाहीलाई प्रोत्साहन गर्छ । गैर-व्यक्तिगत सम्बन्ध र प्रक्रियामुखी कार्यशैलीले सेवाग्राहीको सन्तुष्टिमा कमी ल्याएको छ, जसले गर्दा जनसरोकारका कामहरूमा प्रभावकारिताको अभाव देखिन्छ र नागरिकले सहज सेवा पाउन सकेका छैनन् । प्रणालीगत कमजोरी र जवाफदेहिताको अभावले भ्रष्टाचारलाई बढावा दिएको छ, जसले सार्वजनिक विश्वास घटाउँछ र राज्यप्रतिको आस्थामा कमी ल्याउँछ । कठोर नियम र परम्परागत कार्यशैलीले कर्मचारीहरूको सिर्जनात्मकता र नवप्रवर्तन लाई निरुत्साहित गर्छ, जसले गर्दा नयाँ र प्रभावकारी समाधानहरूको खोजी हुन पाउँदैन ।

सार्वजनिक प्रशासन सुधारका लागि सुझावहरू

नेपालको सार्वजनिक प्रशासनलाई वेबरको मोडेलका सबल पक्षहरूलाई कायम राख्दै आधुनिक र जनमुखी बनाउन निम्न सुधारका उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ:

- पहिलो, नियमहरूको सरलीकरण र डिजिटलाइजेसन गर्नु अत्यावश्यक छ । अनावश्यक र दोहोरोपना भएका नियम तथा प्रक्रियाहरूलाई सरलीकरण गरी डिजिटल प्रविधि अपनाउँदा ढिलासुस्ती कम गर्न सकिन्छ । ई-गभर्नेन्स र अनलाइन सेवाको विस्तारले सेवाग्राहीको पहुँच सहज बनाउँछ ।

- दोस्रो, जवाफदेहिता सुनिश्चित गर्ने र दण्डहीनताको अन्त्य गर्ने । कार्यसम्पादनमा आधारित मूल्यांकन प्रणाली (Performance-based evaluation) लागू गर्ने, त्रुटिपूर्ण कार्यका लागि दण्ड र उत्कृष्ट कार्यका लागि प्रोत्साहन प्रणालीलाई सुदृढ पार्ने । यसका लागि कानुनको प्रभावकारी कार्यान्वयन र राजनीतिक प्रतिबद्धता अपरिहार्य छ ।

- तेस्रो, राजनीतिक हस्तक्षेप नियन्त्रण गर्नुपर्छ । निजामती सेवामा राजनीतिक हस्तक्षेप नियन्त्रण गर्न स्पष्ट कानुन निर्माण गर्ने, व्यावसायिक नैतिकताको विकास गर्ने र कर्मचारीको सरुवा, बढुवालाई निष्पक्ष र पारदर्शी बनाउनुपर्छ ।

- चौथो, सेवाग्राहीमुखी प्रशासन विकास गर्ने । सेवाग्राहीको प्रतिक्रिया (Feedback) लाई महत्त्व दिँदै गुनासो सुन्ने र सम्बोधन गर्ने संयन्त्रलाई बलियो बनाउने । सेवा प्रवाहलाई सहज, छिटो र पारदर्शी बनाउन नागरिक वडापत्र र एकद्वार प्रणालीलाई थप प्रभावकारी बनाउनुपर्छ ।

- पाँचौं, मानवीय सम्बन्धको प्रवर्द्धन मा जोड दिनुपर्छ । कर्मचारीहरूबीच र कर्मचारी तथा सेवाग्राहीबीच मानवीय सम्बन्धलाई जोड दिने तालिम र कार्यशाला आयोजना गर्ने । यसले प्रशासनिक वातावरणलाई मैत्रीपूर्ण बनाउन मद्दत गर्छ ।

- छैटौं, क्षमता विकास र नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । कर्मचारीहरूको क्षमता विकासका लागि निरन्तर तालिम र वृत्ति विकासका अवसरहरू प्रदान गर्ने । नयाँ विचार तथा नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्ने वातावरण सिर्जना गर्ने र जोखिम लिने क्षमता विकास गर्ने ।

- सातौं, सुशासनका सिद्धान्त आत्मसात गर्ने । सुशासनका आधारभूत सिद्धान्तहरू जस्तै पारदर्शिता, सहभागिता, जवाफदेहिता र कानुनी शासनलाई कडाइका साथ लागू गर्ने । भ्रष्टाचार नियन्त्रणका लागि अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग जस्ता निकायहरूलाई थप सशक्त बनाउनुपर्छ ।

निष्कर्ष

वेबरको ब्युरोक्रेटिक मोडेल सार्वजनिक प्रशासनको अध्ययन र अभ्यासका लागि एउटा आधारभूत स्तम्भ हो । यसले प्रशासनलाई दक्ष, व्यवस्थित र निष्पक्ष बनाउनका लागि एक तार्किक फ्रेमवर्क प्रदान गर्यो । आधुनिक राज्यको जटिलतालाई व्यवस्थापन गर्न यसको योगदान अतुलनीय छ । यद्यपि, यसका कमजोरीहरू र आलोचनाहरूलाई पनि बेवास्ता गर्न सकिँदैन, विशेषगरी मानव सम्बन्धको बेवास्ता, कठोरता र सिर्जनात्मकताको अभाव जस्ता पक्षहरूले आधुनिक प्रशासनका आवश्यकताहरूलाई पूर्ण रूपमा सम्बोधन गर्न सक्दैनन् । त्यसैले, समकालीन सार्वजनिक प्रशासनले वेबरको मोडेलका सबल पक्षहरूलाई आत्मसात गर्दै सार्वजनिक व्यवस्थापन (New Public Management - NPM) र सुशासन (Good Governance) जस्ता मोडेलहरूबाट प्राप्त नागरिकमुखी, लचिलो र परिणाममुखी अवधारणाहरूलाई पनि समावेश गर्नु आवश्यक छ । नेपालको सन्दर्भमा पनि, वेबेरियन ब्युरोक्रेसीका सबल पक्षलाई कायम राख्दै यसका कमजोरीहरूलाई सुधार गरी आधुनिक, गतिशील र नागरिकप्रति जवाफदेही सार्वजनिक प्रशासनको विकास गर्नु आजको आवश्यकता हो । यसका लागि राजनीतिक इच्छाशक्ति, प्रशासनिक प्रतिबद्धता र नागरिक सहभागिता अपरिहार्य छन् ।