मार्क्सवादी दर्शनको वर्तमान सान्दर्भिकता: नेपालको राजनीतिक विश्लेषण

कार्ल मार्क्स (सन् १८१८-१८८३), एक जर्मन दार्शनिक, अर्थशास्त्री, इतिहासकार, समाजशास्त्री, र क्रान्तिकारी विचारकका रूपमा आधुनिक राजनीतिक र आर्थिक चिन्तनमा सबैभन्दा प्रभावशाली व्यक्तित्वहरूमध्ये एक मानिन्छन् । उनका विचारहरूले मार्क्सवाद (Marxism) नामक एक व्यापक दर्शनको जग बसाले, जसले पुँजीवादको गहन विश्लेषण र आलोचनाका साथै वर्गविहीन तथा शोषणविहीन साम्यवादी समाजको परिकल्पना गर्दछ । मार्क्सको दर्शन केवल सैद्धान्तिक मात्र थिएन, बरु यसले सामाजिक परिवर्तन र क्रान्तिका लागि एक व्यावहारिक मार्गचित्र पनि प्रदान गर्‍यो । उनका चार प्रमुख अवधारणाहरू – द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद (Dialectical Materialism), ऐतिहासिक भौतिकवाद (Historical Materialism), अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त (Theory of Surplus Value) र वर्ग-संघर्ष (Class Struggle) – एकअर्कासँग गहिरो रूपमा जोडिएका छन् र पुँजीवादप्रतिको उनको आलोचना तथा साम्यवादको परिकल्पनाको आधारशिला बन्न पुगेका छन् । यी अवधारणाहरूले कसरी समाज, अर्थतन्त्र र शक्ति सम्बन्धहरू विकसित हुन्छन् भन्ने बारेमा मार्क्सवादी दृष्टिकोणलाई स्पष्ट पार्छन्, जसको सान्दर्भिकता आजको विश्व र विशेष गरी नेपालको सन्दर्भमा अझै पनि गहन रूपमा बहसयोग्य छ ।

द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद: परिवर्तनको आधारशिला

द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद मार्क्सवादी दर्शनको दार्शनिक आधार हो । मार्क्सले यो अवधारणा जर्मन दार्शनिक हेगेलको 'द्वन्द्ववाद' (Dialectics) बाट ग्रहण गरे, तर यसलाई मौलिक रूपमा परिवर्तन गरे । हेगेलका लागि द्वन्द्ववाद विचार (Idea) वा चेतना (Consciousness) को विकासको प्रक्रिया थियो, जबकि मार्क्सले यसलाई भौतिक संसार (Material World) र सामाजिक सम्बन्धहरूको विश्लेषणमा लागू गरे । मार्क्सका अनुसार, वास्तविकताको आधार विचार वा चेतना नभई भौतिक संसार हो । उत्पादनका साधन, श्रम र भौतिक आवश्यकताहरू नै समाजको विकासका मुख्य चालक हुन् र मानिसको चेतना उसको भौतिक परिस्थितिको उपज हो, न कि त्यसको कारण । द्वन्द्ववाद भनेको परिवर्तन र विकासको यस्तो प्रक्रिया हो जहाँ विरोधाभास (Contradiction) हरू मार्फत नयाँ अवस्था उत्पन्न हुन्छ । यसमा एउटा विचार वा शक्ति (वाद वा Thesis) अर्को विरोधी विचार वा शक्ति (प्रतिवाद वा Antithesis) सँग संघर्ष गर्छ र यस संघर्षबाट एउटा नयाँ र उच्चतर अवस्था (संवाद वा Synthesis) को जन्म हुन्छ । यो संवाद आफैंमा नयाँ वाद बन्छ र अर्को द्वन्द्वको सुरुवात गर्छ । यो चक्र निरन्तर चलिरहन्छ । मार्क्सले हेगेलको द्वन्द्वात्मक विधिलाई भौतिक संसारमा लागू गर्दै द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको विकास गरे । यसअनुसार, समाज र प्रकृति दुवैमा निरन्तर भौतिक विरोधाभासहरू हुन्छन्, जसले परिवर्तनलाई जन्म दिन्छ । समाजको आर्थिक संरचनाभित्र रहेका अन्तर्निहित विरोधाभासहरूले सामाजिक र क्रान्तिकारी परिवर्तन निम्त्याउँछन् ।

ऐतिहासिक भौतिकवाद: समाज र वर्ग सम्बन्धको विकास

ऐतिहासिक भौतिकवाद मार्क्सवादको समाजशास्त्रीय र ऐतिहासिक विश्लेषणको विधि हो । यो द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको सिद्धान्तलाई मानव इतिहास र सामाजिक विकासको अध्ययनमा लागू गर्छ । यसअनुसार, इतिहासलाई महान् नेताहरू, विचारहरू वा धार्मिक विश्वासहरूद्वारा परिभाषित गरिँदैन, बरु यो भौतिक उत्पादनका विधिहरू (Modes of Production) र ती विधिहरूमा आधारित वर्ग सम्बन्धहरू (Class Relations) को विकासको परिणाम हो । प्रत्येक समाजको आफ्नै विशिष्ट उत्पादनका विधिहरू हुन्छन्, जसका दुई मुख्य पक्ष हुन्छन्: उत्पादनका शक्तिहरू (Forces of Production) जसमा उत्पादनका साधनहरू (जस्तै: जमिन, औजार, प्रविधि, कारखाना) र मानव श्रम शक्ति समावेश हुन्छन् र उत्पादन सम्बन्धहरू (Relations of Production) जसमा मानिसहरू उत्पादन प्रक्रियामा एकअर्कासँग कसरी सम्बन्धित हुन्छन् भन्ने कुरा पर्छ (जस्तै: स्वामित्वको सम्बन्ध, श्रमिक र मालिकको सम्बन्ध) । मार्क्सका अनुसार, समाजको आर्थिक आधार (अर्थात्, उत्पादनका विधिहरू र उत्पादन सम्बन्धहरू) ले त्यसको माथिल्लो संरचना वा उपरीसंरचना (Superstructure) लाई निर्धारण गर्छ । उपरीसंरचनामा समाजका राजनीतिक, कानूनी, धार्मिक, शैक्षिक र सांस्कृतिक संस्थाहरू समावेश हुन्छन् । आधारमा हुने परिवर्तनले उपरीसंरचनामा पनि परिवर्तन ल्याउँछ । मार्क्सले मानव इतिहासलाई विभिन्न उत्पादनका विधिहरूको क्रमिक विकासको रूपमा व्याख्या गरे, जहाँ एक उत्पादन प्रणालीको आन्तरिक विरोधाभासहरूले त्यसको पतन र नयाँ प्रणालीको उदय निम्त्याउँछ । यसरी, उनले विभिन्न ऐतिहासिक चरणहरू प्रस्तुत गर्छन्: आदिम साम्यवादी समाज, दास समाज, सामन्ती समाज, पुँजीवादी समाज र अन्ततः, साम्यवादी समाज । यी प्रत्येक चरणमा, उत्पादनका शक्तिहरू विकसित हुन्छन् तर उत्पादन सम्बन्धहरू पुरानै रहन्छन्, जसले गर्दा वर्ग-संघर्ष र अन्ततः क्रान्ति हुन्छ ।

अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त: पुँजीवादी शोषणको पर्दाफास

अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त मार्क्सको पुँजीवादको आर्थिक आलोचनाको केन्द्रबिन्दु हो । यो सिद्धान्तले पुँजीपति वर्गले कसरी मजदुरको श्रमबाट मुनाफा कमाउँछ र मजदुरको शोषण गर्छ भन्ने कुराको व्याख्या गर्छ । मार्क्सका अनुसार, पुँजीवादमा मुनाफा विनिमय (Exchange) बाट होइन, बरु उत्पादन (Production) प्रक्रियाबाट उत्पन्न हुन्छ । पुँजीवादी प्रणालीमा, मजदुरले आफ्नो श्रमलाई वस्तुको रूपमा पुँजीपतिलाई बेच्छन् । यो श्रम-शक्तिको मूल्य अन्य कुनै पनि वस्तुको मूल्यजस्तै हुन्छ, जुन मजदुरको जीविकोपार्जन (खाना, बास, कपडा) का लागि आवश्यक पर्ने सामाजिक रूपमा आवश्यक श्रम समयद्वारा निर्धारण हुन्छ । मार्क्सले जोड दिए कि वस्तुहरूको मूल्यको मुख्य स्रोत श्रम (Labor) हो । कुनै पनि वस्तुको मूल्य त्यसमा खर्च भएको 'सामाजिक रूपमा आवश्यक श्रम समय' द्वारा निर्धारित हुन्छ । पुँजीपतिले मजदुरको श्रम-शक्तिको मूल्य (ज्याला) मात्र भुक्तानी गर्छ, तर मजदुरले काम गर्ने समयमा आफूले पाएको ज्यालाभन्दा बढी मूल्य उत्पादन गर्छ । उदाहरणका लागि, यदि मजदुरको जीविकोपार्जनका लागि दिनमा ४ घण्टाको श्रम बराबरको ज्याला पर्याप्त हुन्छ, तर मजदुरले ८ घण्टा काम गर्छ भने, बाँकी ४ घण्टाको श्रमबाट उत्पादित मूल्य 'अतिरिक्त मूल्य' (Surplus Value) हो । यो अतिरिक्त मूल्य पुँजीपतिले नाफाको रूपमा राख्छ । मजदुरले यसमा कुनै हिस्सा पाउँदैन । यही अतिरिक्त मूल्य नै शोषण (Exploitation) को प्रमाण हो, किनकि मजदुरले आफ्नो श्रमको पूर्ण प्रतिफल पाउँदैन । अतिरिक्त मूल्यको सञ्चय नै पुँजीवादको चालक शक्ति हो । पुँजीपतिहरूले यस अतिरिक्त मूल्यलाई पुनः लगानी गरी अझ धेरै पुँजी सञ्चय गर्छन्, जसले गर्दा असमानता झन् बढ्दै जान्छ ।

वर्ग-संघर्ष: समाजको क्रान्तिकारी रूपान्तरण

वर्ग-संघर्ष मार्क्सवादको राजनीतिक र क्रान्तिकारी अवधारणा हो । मार्क्सका अनुसार, समाजको इतिहास भनेकै विभिन्न वर्गहरूबीचको संघर्षको इतिहास हो । उत्पादनका साधनमाथि स्वामित्वका आधारमा समाज सधैं दुई मुख्य विरोधी वर्गहरूमा विभाजित हुन्छ: पुँजीपति वर्ग (Bourgeoisie), जो शासक वर्ग हो जसले उत्पादनका साधनहरूको स्वामित्व राख्छ र श्रमिकहरूको श्रम शोषण गरेर मुनाफा कमाउँछ र सर्वहारा वर्ग (Proletariat), जो श्रमिक वर्ग हो जससँग उत्पादनका साधनहरू हुँदैनन् र जसले आफ्नो जीविकोपार्जनका लागि आफ्नो श्रम-शक्ति पुँजीपति वर्गलाई बेच्नुपर्छ । पुँजीवादी प्रणालीमा पुँजीपति वर्गको मुख्य लक्ष्य मुनाफा बढाउनु हो, जबकि सर्वहारा वर्गको लक्ष्य राम्रो ज्याला र काम गर्ने अवस्था सुधार गर्नु हो । यी दुई वर्गको हित एकअर्काको विपरीत हुन्छ, जसले गर्दा निरन्तर अन्तरविरोध र संघर्ष उत्पन्न हुन्छ । यो संघर्ष प्रत्यक्ष (जस्तै: हड्ताल, क्रान्ति) र अप्रत्यक्ष (जस्तै: ज्यालाको मोलमोलाइ, राजनीतिक दबाब) दुवै रूपमा हुन सक्छ । मार्क्सले पुँजीवादी प्रणालीमा मजदुरले आफूलाई उत्पादन प्रक्रिया, उत्पादित वस्तु, आफ्नै स्वभाव र अन्य मजदुरहरूबाट एलियनेट (Alienated) भएको महसुस गर्छ भनी बताए । यो एलियनेसन (विच्छेद) ले वर्ग-संघर्षलाई अझ तीव्र बनाउँछ । मार्क्सका अनुसार, वर्ग-संघर्षको अन्तिम परिणाम सर्वहारा वर्गको क्रान्ति हुनेछ । यो क्रान्ति अपरिहार्य छ किनकि पुँजीवादी प्रणालीका अन्तर्निहित विरोधाभासहरूले गर्दा यो प्रणाली आफैं टिक्न सक्दैन । क्रान्तिले पुँजीपति वर्गको शासनको अन्त्य गरी सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व (संक्रमणकालीन अवस्था) स्थापना गर्नेछ, जसको अन्त्यमा वर्गविहीन, शोषणविहीन र राज्यविहीन साम्यवादी समाजको स्थापना हुनेछ । साम्यवादी समाजमा उत्पादनका साधनमाथि सामूहिक स्वामित्व हुनेछ र शोषणको अन्त्य हुनेछ ।

नेपालको सन्दर्भमा मार्क्सवादी विश्लेषण: वर्ग-चरित्रको फेरबदल 

मार्क्सका यी अवधारणालाई नेपालको वर्तमान राजनीतिक र सामाजिक सन्दर्भमा विश्लेषण गर्दा एक रोचक र जटिल चित्र देखा पर्छ । विशेष गरी मार्क्सले परिकल्पना गरेको 'वाद' र 'प्रतिवाद' बीचको संघर्षबाट 'संवाद' को जन्म हुने द्वन्द्वात्मक प्रक्रियालाई नेपालको सन्दर्भमा गहिरोसँग अध्ययन गर्न सकिन्छ । नेपालमा लामो समयसम्म राणा शासन र पञ्चायती व्यवस्थालाई सामन्ती वा अर्ध-सामन्ती 'वर्ग' को रूपमा हेरिएको थियो, जसको विरुद्धमा नेपाली कांग्रेस र कम्युनिष्ट पार्टीहरूले सर्वहारा वर्गको प्रतिनिधित्व गर्दै संघर्ष गरे । यसरी, राणा र पञ्चायतलाई 'वाद' र तत्कालीन क्रान्तिकारी शक्तिहरूलाई 'प्रतिवाद' को रूपमा हेर्न सकिन्थ्यो, जसको संघर्षबाट नेपालमा लोकतन्त्र र गणतन्त्रको 'संवाद' को जन्म भयो ।

तर, आजको नेपालमा मार्क्सवादी अवधारणालाई सोझै लागू गर्न कठिन देखिन्छ । नेपालका कम्युनिष्ट दलहरू र तिनका नेताहरू, जसले कहिलेकाहीँ आफूलाई सर्वहारा वर्गको मुक्तिका लागि लड्ने अग्रदस्ताको रूपमा प्रस्तुत गर्थे, उनीहरू अहिले सत्तामा छन् र उनीहरूको जीवनशैली, आर्थिक व्यवहार र सम्पत्ति हेर्दा उनीहरूले पुँजीपति वर्गको विशेषताहरू आत्मसात गरिसकेका छन् भन्न हिचकिचाउनु पर्दैन । उनीहरूले विगतमा सामन्ती र पुँजीवादी भनी आलोचना गरेका राणा, पञ्चायतकालका धनाढ्य वर्ग र तिनका सन्ततिहरू आज राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक रूपमा पाखा लगाइएका वा कमजोर भएका छन् । यो मार्क्सको वर्ग-संघर्षको मौलिक परिकल्पना भन्दा फरक देखिन्छ, जहाँ सर्वहारा वर्गले सत्ता कब्जा गरेपछि वर्गविहीन समाजको स्थापना हुनुपर्ने थियो । नेपालमा भने पूर्व-सर्वहारा भनिने वर्ग सत्तामा पुगेपछि आफैंमा पुँजीवादी चरित्रमा रूपान्तरण भएको देखिन्छ ।

नेपालका कम्युनिष्ट नेताहरूको जीवनशैली र रवैयामा आएको परिवर्तनलाई नजिकबाट नियाल्दा, यो मार्क्सवादी आदर्शबाट कति टाढा पुगेको छ भन्ने प्रस्ट हुन्छ । विगतमा सडकमा क्रान्तिका नारा लगाउँदै हिँड्ने नेताहरू आज आलिशान बंगला, महँगा गाडी र विलासितापूर्ण जीवन बिताउँदै छन् । उनीहरूका सन्तान महँगा निजी विद्यालय र विदेशमा अध्ययन गरिरहेका छन्, जबकी आम सर्वहारा वर्गका छोराछोरीलाई सरकारी विद्यालयमा गुणस्तरीय शिक्षाको अभाव छ । उनीहरूका नाममा अर्बौंको सम्पत्ति थुप्रिएको खबर सार्वजनिक भइरहेका छन्, जुन कुनै पनि सच्चा कम्युनिष्ट कार्यकर्ताको जीवनशैलीभन्दा धेरै फरक छ । जनवादी गणतन्त्रको स्थापनाको सपना देखाएर सत्तामा पुगेका यी नेताहरू आज आर्थिक अनियमितता, भ्रष्टाचार र कमिसनखोरीमा लिप्त छन् । उनीहरूले सत्तालाई व्यक्तिगत लाभ र आफ्ना नजिकका मान्छेहरूलाई पोस्ने माध्यम बनाएका छन् । 'सर्वहाराको अधिनायकत्व' को नाममा उनीहरूले आफ्नो व्यक्तिगत अधिनायकत्व र कुलीनतन्त्र स्थापित गरेका छन् । जनताको आवाजलाई दमन गर्ने, विरोधलाई दबाउने र सञ्चार माध्यममाथि नियन्त्रण कायम गर्ने प्रवृत्तिले उनीहरूको चरित्र मार्क्सवादी सिद्धान्तभन्दा टाढा भई निरंकुश शासकसँग नजिक देखिन्छ । यो विरोधाभासले गर्दा नेपालका कम्युनिष्ट दलहरूले आफूलाई मार्क्सवादी भन्ने नैतिक आधार गुमाउँदै गएका छन् ।

नयाँ संघर्ष र भविष्यको परिकल्पना

मार्क्सको द्वन्द्वात्मक प्रक्रियालाई यहाँ फेरि प्रयोग गर्ने हो भने, वर्तमान अवस्थामा नेपालका पूर्व-सर्वहारा नेताहरू र दलहरू, जसले अहिले नव-पुँजीवादी (Neo-Bourgeoisie) चरित्र धारण गरेका छन्, उनीहरू 'वाद' को स्थानमा आएका छन् । यसको 'प्रतिवाद' को रूपमा अब को उठ्छ भन्ने प्रश्न महत्वपूर्ण छ । के नेपालमा वास्तविक रूपमा श्रमजीवी वर्ग, किसान, सीमान्तकृत समुदाय र युवाहरूको नयाँ विद्रोह जन्मनेछ जसले वर्तमान राजनीतिक वर्गको शोषणकारी चरित्रको विरुद्धमा संघर्ष गर्नेछन्? के यो नयाँ 'प्रतिवाद' ले नेपाललाई साँचो अर्थमा समावेशी, न्यायपूर्ण र समतामूलक समाजको दिशातर्फ लैजान सक्ला?

यस अवस्थामा, नेपालमा अब अर्को नयाँ आन्दोलन र विरोधको आवाज उठ्ने संकेत देखिन्छ । यो आवाज वर्तमान राजनीतिक प्रणाली र यसका सञ्चालकहरूको विरुद्धमा केन्द्रित हुनेछ, जसले मार्क्सले परिकल्पना गरेको 'सर्वहारा' लाई बिर्सिएर 'बुर्जुवा' को चरित्र धारण गरेका छन् । यो संघर्षले पुँजीवादी शोषणको नयाँ रूपहरूलाई उजागर गर्नेछ, जुन राज्य र यसका संस्थाहरूको माध्यमबाट भइरहेको छ । अन्ततः, नेपालको सन्दर्भमा मार्क्सको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको सिद्धान्तले हामीलाई यो सिकाउँछ कि समाजमा विरोधाभासहरू निरन्तर रहन्छन् र यी विरोधाभासहरूले नयाँ परिवर्तनलाई जन्म दिन्छन् । नेपालको राजनीतिक परिदृश्यमा देखिएको वर्ग-चरित्रको फेरबदल र त्यसबाट उत्पन्न हुने सम्भावित नयाँ संघर्षले मार्क्सवादी सिद्धान्तहरूको जटिलता र निरन्तर सान्दर्भिकतालाई प्रस्ट पार्छ, तर यसलाई नेपालको आफ्नै विशिष्ट सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक यथार्थता अनुसार आलोचनात्मक रूपमा विश्लेषण गर्नुपर्छ ।