आजको विश्व राजनीति र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका प्रमुख चुनौतीहरू

वर्तमान विश्व राजनीति र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध एक जटिल र तीव्र परिवर्तनशील चरणबाट गुज्रिरहेको छ। शीतयुद्धको अन्त्यपछि एकध्रुवीय मानिएको विश्व व्यवस्था अब बहुध्रुवीय चरणमा प्रवेश गर्दैछ, जसले शक्तिको वितरण, सहकार्यका ढाँचाहरू र द्वन्द्वका प्रकृतिहरूमा नयाँ आयामहरू थपेको छ। यो परिवर्तनले परम्परागत भूराजनीतिक समीकरणहरूलाई चुनौती दिएको छ, राष्ट्रहरूबीच नयाँ गठबन्धन र प्रतिस्पर्धाका स्वरूपहरू देखा परेका छन् र विश्वव्यापी सहकार्यका लागि नयाँ मार्गहरू खोज्न बाध्य पारेको छ। बदलिँदो शक्ति सन्तुलन, जलवायु परिवर्तनका विकराल र अदृश्य प्रभावहरू, साइबर सुरक्षाका बढ्दो चुनौतीहरू र विश्वव्यापी महामारीको निरन्तर खतराले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको जटिलतालाई अझ बढाएको छ। यी मुद्दाहरूले राष्ट्रहरूलाई केवल आफ्नै राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्ने मात्र होइन, बरु साझा चुनौतीहरूको सामना गर्न र मानव जातिको भविष्य सुरक्षित गर्नका लागि सहकार्य गर्ने आवश्यकतामाथि गम्भीर रूपमा जोड दिएका छन्। यस लेखमा समकालीन विश्वका यी प्रमुख चुनौतीहरूमाथि विस्तृत चर्चा गरिनेछ।

भूराजनीतिक तनाव र बदलिँदो शक्ति सन्तुलन

आजको विश्व राजनीतिमा भूराजनीतिक तनाव र शक्ति सन्तुलनमा आएको परिवर्तन प्रमुख मुद्दाका रूपमा उभिएको छ। चीनको तीव्र आर्थिक वृद्धि र सैन्य आधुनिकीकरणले विश्वव्यापी शक्ति सन्तुलनमा महत्त्वपूर्ण परिवर्तन ल्याएको छ। संयुक्त राज्य अमेरिका र चीनबीचको प्रतिस्पर्धा आजको विश्व राजनीतिका प्रमुख भूराजनीतिक तनावमध्ये एक हो। यो प्रतिस्पर्धा व्यापार, प्रविधि, सैन्य क्षमता र वैचारिक प्रभाव (लोकतान्त्रिक vs अधिनायकवादी प्रणाली) का क्षेत्रमा केन्द्रित छ। दक्षिण चीन सागर, ताइवानको मुद्दा र हिन्द-प्रशान्त क्षेत्रमा प्रभाव विस्तारका लागि दुई शक्तिबीचको होड निरन्तर बढिरहेको छ। चीनको बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) लाई आफ्नो आर्थिक र भू-राजनीतिक प्रभाव विस्तार गर्ने माध्यमका रूपमा हेरिएको छ, जसलाई पश्चिमले 'ऋण जाल कूटनीति' भनी आलोचना गर्दछ।

यसका साथै, रूसको युक्रेनमाथिको पूर्ण-स्तरीय आक्रमणले युरोपको सुरक्षा व्यवस्थालाई पूर्ण रूपमा बदलिदिएको छ र नाटो (NATO) को भूमिकालाई पुनर्जीवित गरेको छ। यस युद्धले शीतयुद्धकालीन भूराजनीतिक विभाजनलाई पुनः सतहमा ल्याएको छ र शक्ति राष्ट्रहरूबीचको अविश्वासलाई गहिरो बनाएको छ, जसले विश्वव्यापी ऊर्जा बजार, खाद्य सुरक्षा र आपूर्ति शृङ्खलाहरूमा पनि गम्भीर प्रभाव पारेको छ। मध्यपूर्वमा इरानको आणविक कार्यक्रम, इजरायल-प्यालेस्टाइन द्वन्द्व, सिरिया र यमनमा जारी गृहयुद्ध र क्षेत्रीय शक्तिहरू (इरान, साउदी अरब, इजरायल) बीचको प्रतिस्पर्धाले यस क्षेत्रलाई निरन्तर अस्थिर बनाएको छ र लाल सागरमा हुथी विद्रोहीको आक्रमणले विश्वव्यापी व्यापार मार्गहरूलाई समेत प्रभावित गरेको छ।

जलवायु परिवर्तन र वातावरणीय सुरक्षाका चुनौतीहरू

जलवायु परिवर्तन आजको विश्वको सबैभन्दा ठूलो र तत्कालको विश्वव्यापी चुनौती हो। यसले केवल वातावरणीय समस्या मात्र नभई सुरक्षा, आर्थिक र मानवीय आयामहरूलाई पनि प्रभावित गर्छ। जलवायु परिवर्तनले प्राकृतिक प्रकोप (बाढी, खडेरी, आँधी) को आवृत्ति र तीव्रता बढाउँछ, जसले खाद्य र पानीको अभाव निम्त्याउँछ। यसले स्रोतका लागि द्वन्द्व, ठूलो मात्रामा बसाइँसराइ (Climate Migration) र राज्यभित्र वा राज्यहरूबीचको सामाजिक-आर्थिक अस्थिरतालाई बढाउन सक्छ। आर्थिक रूपमा, जलवायु परिवर्तनका कारण कृषि उत्पादनमा कमी, पूर्वाधारमा क्षति र स्वास्थ्य समस्याहरू बढ्छन् जसले विश्वव्यापी अर्थतन्त्रमा ठूलो नोक्सानी पुर्याउँछ।

यो चुनौतीलाई सामूहिक रूपमा सामना गर्न अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य अपरिहार्य छ। पेरिस सम्झौता जस्ता प्रयासहरू भए पनि, कार्बन उत्सर्जन कटौती र विकासशील देशहरूलाई जलवायु वित्तपोषणका विषयमा धनी र गरिब राष्ट्रहरूबीच अझै पनि गम्भीर मतभेदहरू छन्। यसले विश्वव्यापी वातावरणीय सुरक्षालाई सुनिश्चित गर्न जटिलताहरू थपेको छ। वातावरणीय सुरक्षाको मुद्दाले राष्ट्रिय सुरक्षाको परिभाषालाई पनि फराकिलो बनाएको छ, किनकि प्राकृतिक स्रोतको अभाव र वातावरणीय क्षयले आन्तरिक र बाह्य द्वन्द्वहरूलाई उत्प्रेरित गर्न सक्छ।

साइबर सुरक्षा र प्राविधिक प्रतिस्पर्धा

सूचना प्रविधिको विकासले विश्वलाई जोडेको छ तर नयाँ सुरक्षा चुनौतीहरू पनि सिर्जना गरेको छ। साइबर सुरक्षा आज राष्ट्रिय सुरक्षाको अभिन्न अङ्ग बनेको छ। राज्य-प्रयोजित ह्याकिङ समूहहरू, आपराधिक सिन्डिकेटहरू र गैर-राज्यीय पात्रहरूले महत्त्वपूर्ण पूर्वाधार (ऊर्जा ग्रिड, वित्तीय प्रणाली), सरकारी सञ्जाल र निजी संस्थाहरूमाथि साइबर आक्रमण गरिरहेका छन्। यसले जासूसी, आर्थिक क्षति र राष्ट्रिय सुरक्षामा खतरा निम्त्याउँछ।

यसका साथै, आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (AI), क्वान्टम कम्प्युटिङ, 5G प्रविधि र सेमिकन्डक्टर जस्ता अत्याधुनिक प्रविधिमा विश्वव्यापी प्रभुत्व जमाउने होडबाजी तीव्र भएको छ। यो प्रतिस्पर्धा केवल आर्थिक मात्र नभई राजनीतिक र सैन्य महत्त्वको पनि छ। संयुक्त राज्य अमेरिका र चीनबीचको 'टेक वार' (Tech War) यसको प्रमुख उदाहरण हो, जसले विश्वव्यापी आपूर्ति शृङ्खला र प्रविधि हस्तान्तरणमा असर पारेको छ। साइबर स्पेसको नियमन, डेटा गोपनीयता र विश्वव्यापी साइबर सुरक्षा प्रोटोकलको विकास आजको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका प्रमुख मुद्दाहरू हुन्, जसले राष्ट्रहरूलाई एकअर्कासँग सहकार्य गर्न वा प्रतिस्पर्धाको मार्ग रोज्न बाध्य पारेको छ। साइबर स्पेसमा नियम र मान्यताहरूको अभावले द्वन्द्वको जोखिम बढाएको छ र अन्तर्राष्ट्रिय कानूनको सीमामाथि प्रश्न उठाएको छ।

विश्वव्यापी महामारी र स्वास्थ्य सुरक्षा

कोभिड-१९ महामारी ले विश्वव्यापी स्वास्थ्य सुरक्षाको नाजुकतालाई उजागर गर्यो र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यको महत्त्वलाई जोड दियो। महामारीले स्वास्थ्य प्रणालीमाथि ठूलो दबाब सिर्जना गर्यो, विश्वव्यापी अर्थतन्त्रलाई प्रभावित गर्यो र राष्ट्रिय सीमानाहरूमाथि नयाँ बहस सुरु गर्यो। महामारीको समयमा राष्ट्रवादको भावना बढ्यो, जहाँ धेरै देशहरूले आफ्नो सीमा बन्द गरे र 'खोप राष्ट्रवाद' (Vaccine Nationalism) को प्रवृत्ति देखियो। यसले विश्वव्यापी स्वास्थ्य समानतामाथि प्रश्न उठायो र विकासशील देशहरूलाई खोप तथा चिकित्सा सामग्रीमा पहुँचबाट वञ्चित गर्यो।

भविष्यका महामारीहरूका लागि विश्वव्यापी तयारी, खोप विकास र वितरणमा समानता र विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको भूमिकालाई सुदृढ पार्ने आवश्यकता आजको प्रमुख एजेन्डा हो। स्वास्थ्य सुरक्षा अब राष्ट्रिय मात्र नभई विश्वव्यापी मुद्दाका रूपमा स्थापित भएको छ, जसको लागि सामूहिक र समन्वित प्रयास आवश्यक छ। कुनै पनि महामारीले कसरी विश्वव्यापी आपूर्ति शृङ्खलालाई अवरुद्ध गर्न सक्छ र आर्थिक मन्दी ल्याउन सक्छ भन्ने कुरा कोभिड-१९ ले स्पष्ट पारेको छ। त्यसैले, अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य र समन्वय बिना भविष्यका स्वास्थ्य संकटहरूको सामना गर्न असम्भव छ।

लोकतन्त्रमा चुनौती र गैर-राज्यीय पात्रहरूको बढ्दो प्रभाव

विश्वभर लोकतन्त्रमा चुनौती र गैर-राज्यीय पात्रहरूको बढ्दो प्रभाव पनि समकालीन अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका महत्त्वपूर्ण पक्षहरू हुन्। विश्वभर लोकवाद (Populism) को उदयले आन्तरिक राजनीति र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध दुवैमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पारेको छ। लोकवादी नेताहरूले प्रायः राष्ट्रवाद, संरक्षणवाद (Protectionism) र 'हामी' vs 'उनीहरू' को भावनालाई प्रवर्द्धन गर्छन्। यसले बहुपक्षीयतावाद (Multilateralism) लाई कमजोर पार्छ र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यमा बाधा पुर्याउँछ। लोकवादी सरकारहरूले संयुक्त राष्ट्र संघ, विश्व व्यापार संगठन र युरोपेली संघ जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूलाई आफ्नो राष्ट्रिय सार्वभौमिकतामाथि हस्तक्षेप गर्ने संयन्त्रको रूपमा हेर्छन्। ब्रेक्जिट (Brexit) यसको एक प्रमुख उदाहरण हो। कतिपय देशहरूमा लोकवादी सरकारहरूले लोकतान्त्रिक संस्थाहरूलाई कमजोर पार्ने, प्रेस स्वतन्त्रतामाथि अङ्कुश लगाउने र मानव अधिकारको उल्लङ्घन गर्ने प्रवृत्ति देखाएका छन्, जसले विश्वव्यापी लोकतन्त्रको अवस्थामाथि चिन्ता बढाएको छ।

यसका साथै, राज्यहरू अझै पनि अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका प्राथमिक पात्र भए पनि, गैर-राज्यीय पात्रहरूको प्रभाव निरन्तर बढिरहेको छ। एप्पल, गुगल, अमेजन जस्ता विशाल बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू (MNCs) को आर्थिक शक्ति र विश्वव्यापी सञ्जालले राज्यहरूको नीति निर्माण, व्यापार र प्रविधि विकासमा ठूलो प्रभाव पार्छ। एम्नेस्टी इन्टरनेशनल, ग्रीनपीस जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय गैर-सरकारी संस्थाहरू (INGOs) ले मानव अधिकार, वातावरण र मानवीय सहायता जस्ता मुद्दाहरूमा वकालत गर्छन् र विश्वव्यापी जनमतलाई प्रभावित गर्छन्। आईएसआईएस (ISIS), अल-कायदा जस्ता आतंकवादी समूहहरू र लागुऔषध तथा मानव बेचबिखनमा संलग्न आपराधिक सिन्डिकेटहरूले राज्यहरूको सुरक्षामा गम्भीर चुनौती खडा गर्छन्। सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट संगठित हुने विश्वव्यापी नागरिक समाजका आन्दोलनहरूले पनि अन्तर्राष्ट्रिय मुद्दाहरूमाथि दबाब सिर्जना गर्छन्।

अन्त्यमा, समकालीन विश्व राजनीति र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध शक्ति सन्तुलनमा तीव्र परिवर्तन, भूराजनीतिक द्वन्द्वको पुनरुत्थान र विश्वव्यापी चुनौतीहरूको बढ्दो जटिलताले परिभाषित भएको छ। चीनको उदय, रूस-युक्रेन युद्ध, मध्यपूर्वको अस्थिरता र प्रविधि प्रतिस्पर्धाले विश्वव्यापी सुरक्षा र आर्थिक प्रणालीमा नयाँ गतिशीलता ल्याएको छ। यसका साथै, जलवायु परिवर्तन, साइबर सुरक्षा, महामारी र लोकवादको उदय जस्ता विश्वव्यापी मुद्दाहरूले राष्ट्रहरूलाई सहकार्य गर्न र अनुकूलन गर्न बाध्य बनाएका छन्।

आजको अन्तर्राष्ट्रिय प्रणाली 'पर्फेक्ट स्टर्म' (Perfect Storm) जस्तै देखिन्छ, जहाँ बहुध्रुवीयता, अन्तर्निर्भरता र राष्ट्रवादका प्रवृत्तिहरू एकसाथ देखा परिरहेका छन्। यी मुद्दाहरूले परम्परागत कूटनीति र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूमाथि नयाँ दबाब सिर्जना गरेका छन्। नेपाल जस्ता साना राष्ट्रहरूका लागि यी जटिल परिवर्तनहरूलाई बुझ्न र आफ्नो राष्ट्रिय हितको रक्षा र प्रवर्द्धनका लागि सन्तुलित र सक्रिय परराष्ट्र नीति अपनाउन अझ महत्त्वपूर्ण भएको छ। समकालीन विश्वका यी जटिलताहरूलाई सम्बोधन गर्न बहुपक्षीय सहकार्य, समावेशी शासन र दिगो समाधानहरूको आवश्यकता अब अझ बढी स्पष्ट भएको छ।