नेपालको राजनीतिक परिदृश्य विभिन्न विचारधारा र सामाजिक आधार बोकेका दलहरूको संगमस्थल हो । यी दलहरूले देशको नीति निर्माण, शासन व्यवस्था र सामाजिक परिवर्तनमा निर्णायक भूमिका खेल्दै आएका छन् । यहाँ पाँच प्रमुख राजनीतिक दलहरूको विचारधारा, सैद्धान्तिक आधार, व्यावहारिक कार्यान्वयन, सामाजिक आधार र भावी दिशालाई संक्षिप्त रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ:

१. नेपाली कांग्रेस:

नेपाली कांग्रेस नेपालको सबैभन्दा पुरानो र एक प्रमुख लोकतान्त्रिक समाजवादी दल हो । यसको मूल सार प्रजातान्त्रिक समाजवाद हो, जसले राजनीतिक स्वतन्त्रता, सामाजिक न्याय र आर्थिक समानतालाई प्राथमिकता दिन्छ । कांग्रेस बहुदलीय प्रतिस्पर्धा, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, प्रेस स्वतन्त्रता र मानव अधिकार जस्ता लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यतामा दृढ छ । राष्ट्रियता, राष्ट्रिय एकता र धर्मनिरपेक्षतालाई यसले उत्तिकै महत्त्व दिन्छ ।

नीतिगत रूपमा, कांग्रेस संविधानको सर्वोच्चता, विधिको शासन र समावेशी लोकतन्त्रको पक्षमा वकालत गर्दछ । शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी र सामाजिक सुरक्षालाई प्राथमिकता दिँदै गरिबी निवारण र आर्थिक विकासका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ । सैद्धान्तिक आदर्श र व्यावहारिक राजनीतिबीच तालमेल मिलाउन कांग्रेसले निरन्तर प्रयास गरे पनि राजनीतिक अस्थिरता र सत्ताको समीकरणले कहिलेकाहीँ यसलाई आफ्नो मूल आदर्शबाट विचलित बनाएको देखिन्छ । समयक्रममा यसको विचारधारामा उदारवादी अर्थतन्त्रको प्रभाव पनि देखिएको छ । मध्यम वर्ग, बौद्धिक समुदाय र ग्रामीण क्षेत्रमा बलियो पकड रहेको कांग्रेसको सामाजिक आधार फराकिलो छ । वैचारिक ध्रुवीकरणलाई कम गर्दै राष्ट्रिय मुद्दाहरूमा सहमति निर्माण गर्नु यसको प्रमुख चुनौती हो । अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा, कांग्रेस विश्वका प्रजातान्त्रिक समाजवादी दलहरूसँग नजिकको सम्बन्ध राख्दछ ।

२. नेकपा (एमाले):

नेकपा (एमाले) नेपालको अर्को शक्तिशाली कम्युनिस्ट पार्टी हो । यसको सैद्धान्तिक जग मार्क्सवाद-लेनिनवाद हो, तर यसले जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) लाई आफ्नो विशिष्ट पहिचान बनाएको छ । जबजले बहुदलीय प्रतिस्पर्धा, मानव अधिकार र विधिको शासनलाई आत्मसात गर्दै मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई नेपालको विशिष्ट परिवेशमा लागू गर्ने प्रयास गर्दछ । राष्ट्रियता, स्वाधीनता र राष्ट्रिय अखण्डतालाई एमालेले उच्च प्राथमिकता दिन्छ ।

एमालेका नीतिहरू राष्ट्रिय हित, सामाजिक न्याय र समावेशी विकासमा केन्द्रित छन् । शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी र सामाजिक सुरक्षालाई प्राथमिकता दिँदै कृषि र उद्योगको विकासमा यसले जोड दिएको छ । गरिबी निवारण, पूर्वाधार विकास र सामाजिक सुरक्षा भत्ता वृद्धि यसका महत्त्वपूर्ण कार्यक्रम हुन् । सैद्धान्तिक आदर्श र व्यावहारिक राजनीतिबीच सन्तुलन कायम राख्न एमालेले प्रयास गरे पनि सत्ता समीकरणका कारण कहिलेकाहीँ आफ्नो अडानमा लचकता अपनाउनुपरेको छ । विश्वव्यापीकरणको प्रभाव यसका नीतिहरूमा पनि स्पष्ट देखिन्छ । श्रमिक वर्ग, किसान, युवा र राष्ट्रवादी भावना भएका नागरिक यसका प्रमुख सामाजिक आधार हुन् । अन्य दलहरूसँगको वैचारिक भिन्नताले राजनीतिक ध्रुवीकरणलाई बढावा दिएको छ भने राष्ट्रिय सहमति निर्माणमा चुनौती थपिएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा, एमाले कम्युनिस्ट र वामपन्थी विचारधाराबाट प्रभावित छ ।

३. नेकपा (माओवादी केन्द्र):

नेकपा (माओवादी केन्द्र) ले मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादलाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्दछ । यसले जनयुद्धको माध्यमबाट सामाजिक परिवर्तन र साम्यवाद स्थापना गर्ने लक्ष्य राखेको थियो । जनताको केन्द्रीयता र सामाजिक न्याय यसका प्रमुख वैचारिक आधार हुन् । सङ्घीयता, गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षताको स्थापनामा यस दलको निर्णायक भूमिका रहेको छ ।

माओवादी केन्द्रका नीतिहरू उत्पीडित वर्ग र समुदायको हितमा लक्षित छन् । भूमि सुधार, राष्ट्रियकरण र निःशुल्क शिक्षा तथा स्वास्थ्य यसका प्रमुख प्राथमिकता हुन् । भूमिहीन किसानलाई जग्गा वितरण र जातीय भेदभावको अन्त्यका लागि यसले विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेको छ । शान्ति प्रक्रियामा प्रवेश गरेपछि यस दलले आफ्नो विचारधारामा केही परिवर्तन र लचकता देखाएको छ । उत्पीडित जाति, जनजाति, महिला, दलित र ग्रामीण क्षेत्रका गरीब किसानहरू यसका मुख्य सामाजिक आधार हुन् । अन्य गैर-माओवादी दलहरूसँगको वैचारिक भिन्नताले राजनीतिक ध्रुवीकरणलाई बढाएको छ भने राष्ट्रिय सहमति निर्माणमा कठिनाइ उत्पन्न गरेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा, यो दल विश्वका माओवादी विचारधाराबाट प्रभावित छ ।

४. राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (राप्रपा):

राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (राप्रपा) संवैधानिक राजसंस्था, हिन्दू राष्ट्र र उदारवादी अर्थव्यवस्थाको वकालत गर्ने दल हो । यसले राष्ट्रियता र नेपालका परम्परागत मूल्यमान्यताको संरक्षणमा जोड दिन्छ ।

राप्रपाको प्रमुख नीति नेपालको संविधान संशोधन गरी राजसंस्थाको पुनर्स्थापना र हिन्दू राष्ट्रको घोषणा गर्नु हो । यसले लगानीमैत्री वातावरण र निजी क्षेत्रको प्रवर्द्धनलाई आफ्नो आर्थिक नीति मान्दछ । राजसंस्था पुनर्स्थापना र हिन्दू राष्ट्रको माग गर्दै यसले विभिन्न राजनीतिक गतिविधिहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ । आफ्नो सैद्धान्तिक अडानमा दृढ रहे पनि सत्ता साझेदारीका लागि यसले अन्य दलहरूसँग केही लचकता अपनाउनुपरेको हुनसक्छ । परम्परावादी सोच राख्ने, राष्ट्रियता र धर्मलाई महत्त्व दिने वर्ग यसको सामाजिक आधार हो । राजसंस्था र हिन्दू राष्ट्रको मुद्दामा अन्य धर्मनिरपेक्ष र गणतन्त्रवादी दलहरूसँगको वैचारिक ध्रुवीकरण यसको प्रमुख चुनौती हो । अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा, राप्रपा कुनै खास विचारधाराबाट प्रत्यक्ष प्रभावित नभए पनि विश्वका परम्परावादी र राष्ट्रवादी दलहरूको अनुभवबाट प्रेरणा लिन सक्छ ।

५. राष्ट्रिय मातृभूमि पार्टी :

राष्ट्रिय मातृभूमि पार्टी प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी सहितको सुदृढ लोकतन्त्र, समृद्ध र आत्मनिर्भर राष्ट्र, राष्ट्रिय एकता, असंलग्न परराष्ट्र नीति, दिगो विकास र पर्यावरण संरक्षण जस्ता प्रगतिशील विचारधाराहरू बोकेको एक नयाँ दल हो । यसले सुशासन, रोजगारी सिर्जना, आर्थिक समृद्धि र देश विकासलाई आफ्नो प्रमुख लक्ष्य बनाएको छ ।

यस दलको नीति र कार्यक्रममा संवैधानिक सुधार मार्फत प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रणाली स्थापना, प्रभावकारी भ्रष्टाचार नियन्त्रण, स्वदेशी उत्पादनलाई प्रोत्साहन गरी रोजगारी सिर्जना, कृषि, उद्योग र पर्यटनको विकास मार्फत आर्थिक समृद्धि हासिल गर्ने, पूर्वाधार विकास, सबै जातजाति र भाषाभाषीको सम्मान गर्दै राष्ट्रिय एकतालाई बलियो बनाउने, दुई ठूला छिमेकी लगायत सबै मित्र राष्ट्रहरूसँग सन्तुलित सम्बन्ध कायम राख्ने, कृषि र ऊर्जामा आत्मनिर्भर बन्ने, हरित ऊर्जाको विकास र वातावरण संरक्षण जस्ता विषयहरू समावेश छन् । सैद्धान्तिक आदर्श र व्यावहारिक राजनीतिबीच तालमेल मिलाउन यो दलले स्पष्ट नीति र कार्यक्रमहरू ल्याउनुपर्ने हुन्छ । विकास र सुशासन चाहने, राष्ट्रिय एकतालाई महत्त्व दिने युवा, बुद्धिजीवी र उद्यमीहरू यस दलको सामाजिक आधार बन्न सक्छन् । प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रणाली जस्ता केही मुद्दाहरूमा अन्य दलहरूसँग वैचारिक भिन्नता भए पनि सुशासन र आर्थिक विकास जस्ता साझा मुद्दाहरूमा सहमति निर्माण गर्न यो दलले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । यो दल विश्वका सफल लोकतान्त्रिक प्रणाली र दिगो विकासका मोडलहरूबाट प्रेरणा लिन सक्छ ।

अन्त्यमा, नेपालको राजनीतिक भविष्य यी पाँच दल र यस्तै अन्य दलहरूको गतिविधि, विचारधारा र आपसी सहकार्यमा निर्भर गर्दछ । जनताको आकांक्षालाई सम्बोधन गर्दै राष्ट्रिय हितलाई सर्वोपरी राख्न दलहरूले समयसापेक्ष परिवर्तन र सहकार्य गर्नु अपरिहार्य छ ।