विकास, यो शब्द सुन्नेबित्तिकै हाम्रो मानसपटलमा के आउँछ? पक्कै पनि उन्नति, प्रगति र जीवनस्तरमा सुधार । तर यो विकासको यात्रा संसारभर एकैनासको छैन । बीसौँ शताब्दीका प्रख्यात विचारक वाल्ट रोस्टोले विकासलाई आधुनिकीकरणको बाटो भनेका थिए । उनको विचार अनुसार, हरेक समाज परम्परागत कृषि युगबाट आधुनिक उपभोगको युगमा पुग्न पाँचवटा चरण पार गर्नुपर्छ । पश्चिमी देशहरूले यो बाटो पार गरिसकेका छन् र अरू देशहरू पनि त्यतैतिर लम्किरहेका छन् भन्ने उनको विश्वास थियो ।

तर सबैले रोस्टोको यो विचारलाई स्वीकार गरेनन् । आन्द्रे गुन्डर फ्रान्क जस्ता विद्वानहरूले ‘निर्भरता सिद्धान्त’ ल्याएर विकासको फरक पाटो देखाए । उनीहरूले भने कि अल्पविकसित देशहरू विश्वको पुँजीवादी प्रणालीमा फसेका छन् र विकसित देशहरूको नक्कल गरेर कहिल्यै अगाडि बढ्न सक्दैनन् । धनी देशहरूले गरिब देशहरूलाई सस्तो श्रम र कच्चा पदार्थको लागि शोषण गरिरहेका छन् । त्यसैले, गरिब देशहरूले आफ्नो विकासको लागि धनी देशहरूबाट अलग हुनुपर्छ ।

फ्रान्कले यो पनि भने कि गरिब देशहरूको गरिबी उनीहरूको आफ्नै कारणले होइन, बरु धनी देशहरूले थोपरेको व्यवस्थाको कारणले हो । उनले उदाहरण दिँदै भने कि जब विश्वयुद्ध र आर्थिक मन्दी जस्ता संकटहरू आए, धनी देशहरूसँगको सम्बन्ध टुटेका चिली, अर्जेन्टिना, ब्राजिल र मेक्सिको जस्ता देशहरूले राम्रो प्रगति गरे । तर भारत जस्ता देश, जो लामो समयसम्म बेलायतको उपनिवेश थियो, धनी देशसँग जोडिएकै कारण पछि परे ।

फ्रान्कको यो सिद्धान्तले विकासको बहसलाई नयाँ मोड दियो । उनले औंल्याए कि धनी देशहरूले दिने सहयोग र समर्थन पनि स्वार्थरहित हुँदैन । त्यसको पछाडि दाता राष्ट्रको कुनै न कुनै उद्देश्य लुकेको हुन्छ । यसले गरिब देशहरूको सामाजिक, सांस्कृतिक र वातावरणीय पक्षलाई बेवास्ता गर्छ र स्वदेशी विकासको विचार ओझेलमा पर्छ ।

तर निर्भरता सिद्धान्तको पनि आलोचना भयो । कतिपयले फ्रान्कले भनेजस्तो मात्रै अवस्था नभएको तर्क गरे । विकासमा आर्थिक पक्ष मात्र नभई राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र वातावरणीय पक्षहरूको पनि उत्तिकै भूमिका हुन्छ । विश्वव्यापी अर्थतन्त्रमा धनी देशहरूबाट पूर्ण रूपमा अलग हुनु पनि सम्भव छैन ।

अब कुरा गरौँ नेपालको । नेपाल २००७ सालसम्म संसारको नजरबाट टाढा थियो । प्रजातन्त्र आएपछि यसले विश्वसँग सम्बन्ध बढाउन थाल्यो । भारत र चीनको बीचमा रहेको हुनाले नेपालको भौगोलिक अवस्थिति महत्त्वपूर्ण थियो । प्रजातन्त्रको स्थापना र दुई छिमेकी देशहरूसँगको शान्ति सन्धिले विकासको ढोका खोल्यो । सरकारले विकासका ठूला योजनाहरू बनाउन थाल्यो र विदेशी सहयोग खोज्न थाल्यो ।

त्यतिबेला शीतयुद्ध चलिरहेको थियो र नेपाल दक्षिण एसियामा साम्यवाद फैलिन सक्ने कमजोर ठाउँको रूपमा हेरिएको थियो । त्यसैले, साम्यवादलाई रोक्न पश्चिमी देशहरूले नेपाललाई धेरै सहयोग गरे । तराईको जंगल फँडानी गरेर बस्ती बसाल्ने र पूर्व-पश्चिम राजमार्ग बनाउने जस्ता ठूला परियोजनाहरू विदेशी सहयोगबाटै सम्भव भए । इतिहासकार टम रोबर्टसनका अनुसार, मलेरिया उन्मूलनको बहानामा तराईको जंगल फँडानी गर्नुको मुख्य उद्देश्य त्यहाँ बस्ती बसाएर साम्यवादको प्रभावलाई रोक्नु थियो ।

यद्यपि, नेपालले कुनै पनि शक्तिराष्ट्रको पक्षमा नलाग्ने असंलग्न आन्दोलनमा सहभागी भयो । सोभियत संघको पतनपछि नेपालमा पश्चिमी देशहरूबाट धेरै आर्थिक सहयोग आयो । यसरी, नेपालको विकासको मोडेल पश्चिमी विचारबाट धेरै प्रभावित भयो । धेरै अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाहरूले नेपालमा आफ्नो कार्यालय खोले र विकास बजेटको ठूलो हिस्सा विदेशी सहयोगमा निर्भर रह्यो ।

नेपालमा लोकतन्त्र र मानव अधिकार जस्ता पश्चिमी विचारहरूको प्रभाव स्पष्ट देखिन्छ । विकासशील देशहरूलाई दिइने सहयोग यस्तो तरिकाले प्रस्तुत गरिन्छ कि नेपालीहरूको आफ्नै तर्क र क्षमतामाथि प्रश्न उठ्छ । विदेशी सहयोगले नेपाललाई धेरै नोक्सान पनि पुर्याएको छ । हाम्रो परम्परागत ज्ञान र अनुभवलाई बेवास्ता गरिन्छ, विकासका योजनाहरू विदेशी दृष्टिकोणबाट बनाइन्छन् र अल्पविकसित देशहरूको ज्ञानलाई कम आँकिन्छ ।
हाम्रा नेताहरू पनि पश्चिमी आधुनिकता र उदारवादी विचारबाट प्रभावित भएका छन् । हामी अझै पनि स्पष्ट छैनौँ कि हामी कस्तो विकास चाहन्छौँ । श्रमको शोषण गरेर गरिने विकास सधैँ समस्याग्रस्त हुन्छ । पृथ्वीनारायण शाह र महेन्द्र शाहले नेपाललाई एकीकरण गर्ने प्रयास गरे पनि, यहाँ विभिन्न जातजाति र संस्कृति छन् । तर राज्य निर्माणको क्रममा खस आर्यहरूको संस्कृतिलाई मात्रै बढी महत्त्व दिइयो, जसले अरू समुदायलाई पछाडि पार्यो । विदेशी सहयोगबाट विकास गर्ने विचार सधैँ विवादित छ किनकि यसका सकारात्मक र नकारात्मक दुवै पक्ष छन् ।

विश्वव्यापीकरणले संसारको अर्थतन्त्रलाई परिवर्तन गरेको छ । आजको विकासको योजनामा युवाहरूको आवाज र आवश्यकतालाई समेट्नुपर्छ । इन्टरनेटको विकासले केन्द्र र नागरिकबीचको दूरी घटाएको छ । नेपालको अल्पविकास धेरै कारणले भएको हो । प्रजातन्त्र आए पनि यहाँ विधिको शासन कमजोर छ, भ्रष्टाचार र राजनीतिक अस्थिरता छ । हामी योजना बनाउनमा राम्रो छौँ तर त्यसलाई कार्यान्वयन गर्नमा कमजोर छौँ । विकासका परियोजनाहरू विभिन्न सामाजिक र राजनीतिक कारणले लम्बिरहेका छन् । हाम्रो समाज आधुनिकताले ल्याएको परिवर्तनलाई सजिलै स्वीकार गर्न सकिरहेको छैन ।

हामी सधैँ परिवर्तनको लागि लडेका छौँ तर सामाजिक संरचना परिवर्तन गर्न गाह्रो भएको छ । मानिसहरू परिवर्तन चाहन्छन् तर नेताहरू विभिन्न स्वार्थ समूहका झण्डा बोकेर हिँड्छन् । त्यसैले, नेपालको अल्पविकास योजना र कार्यक्रमहरू कार्यान्वयन गर्न नसक्नुको परिणाम हो । साथै, हाम्रो देशको विकासको बारेमा स्पष्ट दृष्टिकोण नहुँदा पनि समस्या भएको छ । चीनको बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ र अमेरिकाको मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन जस्ता आकर्षक प्रस्तावहरूले हामीलाई विदेशी सहायता लिन बाध्य बनाएको छ । समग्रमा भन्नुपर्दा, नेपालको वर्तमान अवस्थामा निर्भरता सिद्धान्तको ठूलो भूमिका छ ।

अन्त्यमा, नेपालमा विश्वव्यापीकरणको प्रभाव धेरै छ । सूचना प्रविधि, सामाजिक सञ्जाल र गैरसरकारी संस्थाहरूको प्रभाव बढ्दो छ । तर निर्भरता सिद्धान्तले मात्रै नेपाललाई पछाडि पारेको भन्नु गलत हुन्छ । एक वा अर्को तरिकाले, पश्चिमी विचारहरूले हामीलाई आधुनिकीकरणतर्फ एक कदम अगाडि बढाएका छन् । थोरै उत्पादन र बढ्दो मागको कारण विदेशी सहायता लिनु आवश्यक थियो । विदेशी सहायता बिना नेपालको भविष्य अँध्यारो हुन सक्छ, तर यस्तो सहयोग र त्यसको कामलाई सही तरिकाले बुझ्नुपर्छ । विदेशी सहयोगले देशको राष्ट्रिय हितलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ र हामीलाई आफ्नै तरिकाले सोच्ने ठाउँ दिनुपर्छ । परम्परागत र आधुनिक विचारलाई मिलाएर समयको माग अनुसार विकास गर्न सकिन्छ । नेपालमा अल्पविकास भए पनि, हामीसँग अझै पनि विकास गर्ने धेरै अवसरहरू छन् । हाम्रो राजनीतिक प्रगतिले नागरिकहरूको आवाजलाई समेट्नुपर्छ र सिद्धान्तमा भनेका कुराहरू व्यवहारमा पनि लागू हुनुपर्छ । यदि यसो हुन सकेन भने हामी सधैँ अल्पविकासको चक्रमा फसिरहनेछौँ ।

हाम्रा नेताहरूले बनाएका विकासका सपनाहरूले हामीलाई धेरै समयसम्म धोका दिए । राम्रो नतिजाको अपेक्षा भए पनि, काममा त्यो देखिएन । मौलिक र स्वदेशी विकासका विचारहरूलाई आज बेवास्ता गरिएको छ र हामी अरूले बनाएको विकासको नक्कल गरिरहेका छौँ । सानो राजनीतिक परिवर्तनले पनि अर्थतन्त्रमा ठूलो असर पार्छ । राजतन्त्रबाट संघीय गणतन्त्रमा जाँदा खर्च बढेको छ तर राजनीतिक अधिकार तल्लो तहसम्म पुगेको महसुस गर्न सकिन्छ । नेपालको राजनीतिक अर्थतन्त्र जटिल छ र यसमा विश्वव्यापी परिवर्तनहरूको पनि प्रभाव छ । अहिले युक्रेन र रुसको युद्धको कारण नेपालमा महँगी बढेको छ । विश्वव्यापीकरणले हामीलाई एकै ठाउँमा जोडेको छ तर यसका नकारात्मक असरहरू पनि छन् । यी नकारात्मक असरहरूको राम्ररी अध्ययन गर्नुपर्छ ताकि हामीले अरूले थोपरेका विकासका विचारहरूलाई बिर्सन सकौँ । नेपालको सामाजिक संरचना विभिन्न विचार र संस्कृतिको मिश्रण हो । यसलाई बुझ्न हामीले यहाँको सांस्कृतिक ढाँचा र विचारहरूलाई चिन्नुपर्छ । बलियो विकासको योजना बनाउन हामीले अरूको नक्कल नगरी आफ्नै संस्कृति र अभ्यासमा ध्यान दिनुपर्छ ।