नेपालको सन्दर्भमा राजनीतिक दर्शन र शासन व्यवस्था

नेपालको वर्तमान राजनीतिक परिदृश्य जटिल समस्याहरूको चक्रव्यूहमा फसेको छ। भ्रष्टाचारले जरा गाडेको छ, सरकारहरू लगातार ढलिरहेका छन्, आर्थिक विकास सुस्त गतिमा छ, सामाजिक असमानताले समाजलाई विभाजित गरेको छ र बाह्य हस्तक्षेपले राष्ट्रिय प्रगतिलाई अवरुद्ध गरिरहेको छ। यी गम्भीर चुनौतीहरूको सामना गर्न, हामीले प्राचीन र आधुनिक राजनीतिक दर्शनका महत्त्वपूर्ण अवधारणाहरूलाई नेपालको विशिष्ट परिवेशमा गहन विश्लेषण गर्नु अपरिहार्य छ।

प्लेटो, जसले न्यायलाई समाजको आधारशिला मानेका छन् र दार्शनिक राजाको आदर्श प्रस्तुत गरेका छन्, ले नेपालमा योग्य, ज्ञानी र इमान्दार नेतृत्वको खाँचो औंल्याउँछन्। राजनीतिक दलहरूले व्यक्तिगत लाभलाई तिलाञ्जली दिँदै ज्ञान र विवेक भएका व्यक्तिहरूलाई नेतृत्वमा स्थापित गर्नुपर्छ। अरिस्टोटलको मध्यम मार्गको सिद्धान्तले नेपालको सन्तुलित विकास नीतिको मार्गदर्शन गर्छ। उनले कानुनको शासन भएको संवैधानिक सरकारलाई सर्वोत्तम मानेका छन्, जुन नेपालको लागि पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ। उनको चार कारणको सिद्धान्तले विकास योजनाहरूलाई समग्र दृष्टिकोणबाट हेर्न प्रेरित गर्छ। म्याकियाभेलीले शक्ति र राजनीतिक यथार्थवादको महत्त्वलाई दर्शाउँछन्। नेपालले आफ्नो राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्न र बाह्य चुनौतीहरूको सामना गर्न यथार्थपरक विदेश नीति अवलम्बन गर्नुपर्छ, तर नैतिकतालाई पूर्ण रूपमा नजरअन्दाज गर्नुहुँदैन।

प्लेटो (Plato): न्याय, दार्शनिक राजा र आदर्श राज्य

प्लेटोको दर्शन न्यायको अवधारणामा केन्द्रित छ। उनको विचारमा न्याय भनेको समाजका प्रत्येक वर्गले आफ्नो विशिष्ट कार्य कुशलतापूर्वक निर्वाह गर्नु हो। समाजलाई उनले तीन वर्गमा विभाजन गरेका छन्: शासक (दार्शनिक), सैनिक र उत्पादक। दार्शनिकहरू ज्ञान र विवेकले परिपूर्ण हुनुपर्छ र उनीहरूले निःस्वार्थ भावले शासन गर्नुपर्छ। प्लेटो 'दार्शनिक राजा' को अवधारणा अघि सार्छन्, जसअनुसार राज्यको बागडोर बुद्धिमान र ज्ञानी व्यक्तिहरूको हातमा हुनुपर्छ।

प्लेटोको आदर्श राज्यमा ज्ञान (wisdom), साहस (courage), संयम (temperance) र न्याय (justice) जस्ता गुणहरू महत्त्वपूर्ण हुन्छन्। उनले विभिन्न प्रकारका शासन प्रणालीहरूको तुलना गर्दै प्रजातन्त्रलाई भीडतन्त्रको रूपमा आलोचना गरेका छन्, जहाँ भावना र अज्ञानताले निर्णय लिन्छ।

नेपालको सन्दर्भमा प्लेटोको दर्शनले योग्य र इमान्दार नेतृत्वको महत्त्वलाई दर्शाउँछ। राजनीतिक दलहरूले सत्तामा पुग्नका लागि गरिने अनुचित प्रतिस्पर्धा र व्यक्तिगत स्वार्थलाई त्यागेर देशको हितलाई सर्वोपरी राख्नुपर्छ। योग्य र सक्षम व्यक्तिहरूलाई राज्यको महत्त्वपूर्ण पदहरूमा नियुक्त गर्नुपर्छ, जसले ज्ञान र विवेकको आधारमा निर्णय लिन सकून्।

अरिस्टोटल (Aristotle): मध्यम मार्ग, व्यवस्थित दृष्टिकोण र शासनका प्रकार

अरिस्टोटल प्लेटोका शिष्य थिए, तर उनका विचारहरू केही फरक छन्। उनले 'मध्यम मार्ग' को सिद्धान्त प्रतिपादन गरे, जसअनुसार कुनै पनि गुण वा कार्यको अधिकता वा कमी दुवै हानिकारक हुन्छन्। उदाहरणका लागि, साहस एक गुण हो, तर यो डरपोक हुनु वा अत्यधिक साहसी हुनुको बीचको अवस्था हो।

अरिस्टोटलले शासन प्रणालीको व्यवस्थित अध्ययन गरे र यसलाई तीनवटा शुद्ध रूप (राजतन्त्र, अभिजाततन्त्र र संवैधानिक सरकार) र तीनवटा विकृत रूप (अत्याचार, अल्पतन्त्र र प्रजातन्त्रको विकृत रूप) मा वर्गीकरण गरे। उनले संवैधानिक सरकारलाई सबैभन्दा उत्तम मानेका छन्, जहाँ कानुनको शासन हुन्छ र नागरिकहरूले शासनमा सहभागी हुने अवसर पाउँछन्।

अरिस्टोटलले चार कारणको सिद्धान्त पनि प्रतिपादन गरे:

•    भौतिक कारण (Material Cause): कुनै पनि चीज के बाट बनेको छ (जस्तै, राजनीतिक व्यवस्थाको आधारभूत तत्वहरू जस्तै संविधान, कानुन, स्रोत र जनसङ्ख्या। उदाहरण: नेपालको संविधानले शासन प्रणाली निर्धारण गर्छ) ।

•    आकारिक कारण (Formal Cause): चीजको स्वरूप वा संरचना (जस्तै, राजनीतिक व्यवस्थाको स्वरूप वा संरचना जस्तै सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र। उदाहरण: तीन तहको सरकार र बहुदलीय प्रणाली) ।

•    उत्पादक कारण (Efficient Cause): चीजलाई बनाउने वा परिवर्तन गर्ने कारक (जस्तै, राजनीतिक परिवर्तन वा नीति निर्माणमा संलग्न शक्तिहरू जस्तै राजनीतिक दल र नागरिक समाज। उदाहरण: दलको नीति प्रस्ताव वा नागरिक दबाबले परिवर्तन ल्याउँछ) ।

•    अन्तिम कारण (Final Cause): चीजको उद्देश्य वा लक्ष्य (जस्तै, राजनीतिक व्यवस्थाको अन्तिम लक्ष्य जस्तै समृद्धि र नागरिक कल्याण। उदाहरण: शिक्षा नीतिको उद्देश्य सक्षम नागरिक बनाउनु हो) ।
अरिस्टोटलको विचारमा वास्तविकता हाम्रो अवलोकन र व्यावहारिक संसारमा निहित छ। सैद्धान्तिक ज्ञानका साथै व्यावहारिक अनुभव पनि महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

नेपालको सन्दर्भमा अरिस्टोटलको मध्यम मार्गको सिद्धान्तले सन्तुलित विकास र नीतिको महत्त्वलाई दर्शाउँछ। अतिवाद र चरम विचारहरूलाई त्यागेर व्यावहारिक र मध्यम मार्ग अपनाउनुपर्छ। शासन प्रणालीमा कानुनको शासन स्थापित गर्नुपर्छ र नागरिकहरूको सहभागितालाई सुनिश्चित गर्नुपर्छ। विकासका योजनाहरू बनाउँदा भौतिक, आकारिक, उत्पादक र अन्तिम कारणहरूलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ।

निकोल म्याकियाभेली (Niccolò Machiavelli): शक्ति, राजनीति र नैतिकता

म्याकियाभेली पुनर्जागरणकालीन इटालीका एक महत्त्वपूर्ण राजनीतिक दार्शनिक थिए। उनको प्रसिद्ध कृति 'द प्रिन्स' मा उनले शासकलाई शक्ति प्राप्त गर्न र त्यसलाई टिकाउनका लागि आवश्यक पर्ने व्यावहारिक सुझावहरू दिएका छन्। म्याकियाभेली नैतिकतालाई राजनीतिबाट अलग राख्छन् र आवश्यकता अनुसार शासकले कठोर र निर्मम निर्णयहरू लिनुपर्ने कुरामा जोड दिन्छन्। उनको विचारमा राज्यको सुरक्षा र स्थिरता सर्वोपरि हुन्छ।
म्याकियाभेलीको दर्शनलाई अक्सर नकारात्मक रूपमा लिइन्छ, तर उनको उद्देश्य तत्कालीन राजनीतिक अस्थिरताबाट इटालीलाई बचाउनु थियो। उनले शासकलाई यथार्थवादी हुन र परिस्थितिको सही मूल्याङ्कन गर्न सल्लाह दिएका छन्।

नेपालको सन्दर्भमा म्याकियाभेलीको दर्शनले राजनीतिक नेतृत्वलाई यथार्थवादी र रणनीतिक हुन प्रेरित गर्न सक्छ। देशको सार्वभौमसत्ता र राष्ट्रिय हितको रक्षाका लागि कठोर निर्णयहरू लिन सक्ने क्षमता हुनुपर्छ। बाह्य शक्तिहरूको चलखेल र आन्तरिक चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्षम नेतृत्व आवश्यक छ। तर, म्याकियाभेलीको विचारलाई पूर्ण रूपमा अँगाल्दा नैतिकता र मानवीय मूल्यहरूको अवमूल्यन हुन सक्ने खतरा पनि हुन्छ।

नेपालको सन्दर्भमा आवश्यक शासन प्रणाली र प्रशासन

माथि उल्लिखित दार्शनिकहरूको विचारलाई विश्लेषण गर्दा नेपालको लागि कस्तो शासन प्रणाली र प्रशासन आवश्यक छ भन्ने प्रश्न उठ्छ। नेपालको वर्तमान परिवेशलाई ध्यानमा राख्दै निम्न कुराहरू महत्त्वपूर्ण देखिन्छन्:

•    नैतिक र सक्षम नेतृत्व: प्लेटोको दार्शनिक राजाको अवधारणालाई पूर्ण रूपमा कार्यान्वयन गर्न नसकिए पनि, देशलाई नैतिक, इमान्दार र सक्षम नेतृत्वको आवश्यकता छ। राजनीतिक दलहरूले व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा माथि उठेर राष्ट्रिय हितलाई प्राथमिकता दिने नेताहरूलाई अगाडि सार्नुपर्छ। सार्वजनिक पदहरूमा योग्य र अनुभवी व्यक्तिहरूको नियुक्ति हुनुपर्छ।

•    सन्तुलित र समावेशी विकास: अरिस्टोटलको मध्यम मार्गको सिद्धान्तलाई आत्मसात गर्दै नेपालले सन्तुलित र समावेशी विकासको नीति अपनाउनुपर्छ। देशका सबै क्षेत्र र वर्गलाई समेट्ने विकास योजनाहरू कार्यान्वयन गर्नुपर्छ। आर्थिक, सामाजिक र पर्यावरणीय पक्षहरूलाई सन्तुलनमा राख्नुपर्छ।

•    कानुनको शासन र सुशासन: संवैधानिक सरकारको महत्त्वलाई बुझ्दै नेपालमा कानुनको शासनलाई बलियो बनाउनुपर्छ। सबै नागरिक कानुनको नजरमा समान हुनुपर्छ। भ्रष्टाचार नियन्त्रण र पारदर्शिता प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ। सुशासनका सिद्धान्तहरूलाई आत्मसात गर्दै प्रशासनलाई जनमुखी र उत्तरदायी बनाउनुपर्छ।

•    यथार्थवादी विदेश नीति: म्याकियाभेलीको यथार्थवादी दृष्टिकोणलाई ध्यानमा राख्दै नेपालले आफ्नो विदेश नीतिलाई राष्ट्रिय हितमा आधारित बनाउनुपर्छ। बाह्य शक्तिहरूसँग सन्तुलित र मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध कायम राख्दै आफ्नो सार्वभौमसत्ता र स्वतन्त्रताको रक्षा गर्नुपर्छ।

आजको समस्या र समाधानको सही तरिका

नेपाल आज विभिन्न समस्याहरूले घेरिएको छ। राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार, बेरोजगारी, असमानता र कमजोर शासकीय क्षमता प्रमुख चुनौतीहरू हुन्। यी समस्याहरूको समाधानका लागि निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ:

•    राजनीतिक स्थिरता: राजनीतिक दलहरूले सहमति र सहकार्यको संस्कृति विकास गर्नुपर्छ। राष्ट्रिय मुद्दाहरूमा साझा धारणा बनाउनुपर्छ र सरकारलाई स्थिर रूपमा काम गर्न दिनुपर्छ।

•    भ्रष्टाचार नियन्त्रण: भ्रष्टाचार नियन्त्रणका लागि बलियो कानुनी संयन्त्र बनाउनुपर्छ र त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्नुपर्छ। सार्वजनिक पदमा रहेका व्यक्तिहरूको सम्पत्ति विवरण सार्वजनिक गर्नुपर्छ र अनियमितता गर्नेलाई कडा कारबाही गर्नुपर्छ।

•    आर्थिक विकास: रोजगारी सिर्जना गर्ने र उत्पादन वृद्धि गर्ने नीतिहरू ल्याउनुपर्छ। कृषि, पर्यटन र जलविद्युत जस्ता क्षेत्रहरूको विकासमा जोड दिनुपर्छ। वैदेशिक लगानी आकर्षित गर्न अनुकूल वातावरण बनाउनुपर्छ।

•    सामाजिक न्याय: सबै नागरिकलाई समान अवसर प्रदान गर्नुपर्छ। शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीमा पहुँच सुनिश्चित गर्नुपर्छ। सामाजिक रूपमा पिछडिएका वर्गहरूको उत्थानका लागि विशेष कार्यक्रमहरू ल्याउनुपर्छ।

•    सुशासन र जवाफदेहिता: प्रशासनलाई पारदर्शी, जनमुखी र उत्तरदायी बनाउनुपर्छ। नागरिक समाज र सञ्चार माध्यमलाई सरकारको कामकारबाहीको निगरानी गर्ने अवसर दिनुपर्छ।

समस्या समाधानको सही तरिका भनेको दीर्घकालीन सोच र योजनाका साथ काम गर्नु हो। क्षणिक लाभका लागि गरिने निर्णयहरूले दीर्घकालमा नकारात्मक असर पार्न सक्छन्। राजनीतिक दल, नागरिक समाज र आम नागरिक सबैले आ-आफ्नो ठाउँबाट सकारात्मक भूमिका निर्वाह गरेमा नेपालले वर्तमान चुनौतीहरूलाई पार गर्दै समृद्ध र स्थिर भविष्य निर्माण गर्न सक्छ। दार्शनिकहरूको विचारलाई नेपालको सन्दर्भमा आत्मसात गर्दै अघि बढेमा निश्चय नै सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ।

अन्त्यमा, नेपालका नेताहरूले आफूलाई साँच्चिकै दार्शनिक रूपमा ढाल्नु अपरिहार्य छ। अध्ययनको दायरालाई फराकिलो बनाएर, गहन चिन्तनमनन गरी आफ्नो व्यवहारमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउनुपर्छ। राजनीति केवल सत्ता र लाभ आर्जन गर्ने थलो नभई, यो त विशुद्ध रूपमा जनताको सेवा गर्ने पवित्र कार्य हो भन्ने भावनालाई हृदयंगम गर्नुपर्छ। ज्ञान, नैतिकता र दूरदृष्टिको संयोजनबाट मात्र नेपालले सही मार्ग पहिल्याउन सक्नेछ।