आज नेपाल विद्यार्थी संघ (नेविसंघ) ले आफ्नो ५६औं स्थापना दिवस मनाइरहँदा, यस गौरवमय संगठनको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, स्थापनाको तात्कालिक आवश्यकता, दूरगामी उद्देश्य, दृष्टिकोण, मिशन र वर्तमान अवस्थाको गम्भीर समीक्षा गर्नु आवश्यक छ। नेपाली राजनीतिमा नेपाली कांग्रेसको एक महत्त्वपूर्ण भ्रातृ संगठनको रूपमा नेविसंघले विद्यार्थी आन्दोलन र समग्र राजनीतिक परिदृश्यमा निर्विवाद रूपमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ। 

स्थापनाको पृष्ठभूमि र तत्कालीन आवश्यकताको गहिराइ: 

नेपालमा विद्यार्थी आन्दोलनको जरा निकै गहिरो छ। राणा शासनको अन्त्य र प्रजातन्त्रको उदयपछि विद्यार्थीहरूले देशको राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनमा सक्रिय सहभागिता जनाउन थालेका थिए। तर, वि.सं. २०१७ सालमा राजा महेन्द्रले जननिर्वाचित सरकारलाई अपदस्थ गरी प्रत्यक्ष शासन लागु गरेपछि प्रजातन्त्रवादी विद्यार्थीहरूले यस कदमको सशक्त प्रतिवाद गरे। त्यस समयमा, प्रजातान्त्रिक मूल्यमान्यतामा विश्वास राख्ने विद्यार्थीहरूलाई एकताबद्ध गर्ने, उनीहरूको आवाजलाई संगठित रूपमा बुलन्द पार्ने र प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनाको लागि निरन्तर संघर्ष गर्ने एक राष्ट्रिय स्तरको सशक्त विद्यार्थी संगठनको अपरिहार्य आवश्यकता महसुस गरिएको थियो। यही चुनौतीपूर्ण राजनीतिक परिवेश र विद्यार्थीहरूको सामूहिक आकांक्षालाई आत्मसात गर्दै २०२० साल वैशाख ६ गते नेपाल तरुण दलको भातृ संगठनको रूपमा नेपाल विद्यार्थी संघको जन्म भएको थियो। तत्कालिन दूरदर्शी युवा नेताहरू गणेशमान सिंह, सूर्यप्रसाद उपाध्याय, बलबहादुर केसी जस्ता व्यक्तित्वहरूको सक्रिय नेतृत्व र अथक प्रयासले नेविसंघको जग बलियोसँग स्थापित भएको थियो। यस संगठनको प्राथमिक उद्देश्य विद्यार्थीहरूलाई प्रजातान्त्रिक आदर्श र उच्च मूल्यमान्यताप्रति अविचलित रूपमा प्रतिबद्ध बनाउँदै राष्ट्रियताको जगेर्ना गर्ने, लोकतान्त्रिक प्रणालीको रक्षा गर्ने, सामाजिक न्यायसहितको समाजवादी समाजको स्थापना गर्ने र समग्र विद्यार्थी हकहितको संरक्षण गर्ने थियो। 

स्थापनाको महान उद्देश्य, फराकिलो दृष्टिकोण र स्पष्ट मिशन: 

नेपाल विद्यार्थी संघको स्थापना केही विशिष्ट र महत्त्वपूर्ण उद्देश्यहरूलाई केन्द्रमा राखेर गरिएको थियो: 

•    प्रजातन्त्रको अटुट रक्षा र पुनर्स्थापना: तत्कालीन राजनीतिक वातावरणमा प्रजातन्त्र गम्भीर खतरामा परेको थियो। त्यसैले, यसको सुरक्षा र पुनर्स्थापनाको लागि विद्यार्थीहरूलाई संगठित गरी सशक्त आन्दोलनमा सक्रिय रूपमा सहभागी गराउनु नेविसंघको प्रमुख र पहिलो कर्तव्य थियो। 

•    विद्यार्थी हकहितको सर्वोपरि संरक्षण: विद्यार्थीहरूका शैक्षिक, सामाजिक र आर्थिक अधिकारहरूको प्रभावकारी संरक्षण गर्नु र उनीहरूको न्यायपूर्ण आवाजलाई बुलन्द गर्दै सम्बन्धित निकायसम्म पुर्याउनु नेविसंघको एक महत्त्वपूर्ण र दीर्घकालीन लक्ष्य थियो। 

•    राष्ट्रियताको प्रगाढ प्रवर्द्धन: राष्ट्रिय एकता, अखण्डता र देशको सार्वभौम स्वाधीनताको अक्षुण्ण रक्षा गर्दै विद्यार्थीहरूमा देशभक्तिको भावनालाई गहिरो रूपमा जागृत गराउनु नेविसंघको एक महत्त्वपूर्ण उद्देश्य थियो। 

•    सामाजिक न्यायसहितको समाजवादको स्थापना: समाजमा विद्यमान असमानता, विभेद र अन्यायलाई अन्त्य गर्दै सामाजिक न्याय, समानता र समावेशी विकासको अवधारणालाई आत्मसात गरी समाजवादी समाजको निर्माणमा रचनात्मक योगदान पुर्याउनु नेविसंघको दूरगामी दृष्टिकोण थियो। 

•    सक्षम नेतृत्वको विकास: विद्यार्थीहरूलाई वर्तमान र भविष्यका चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्ने सक्षम, जिम्मेवार र नैतिकवान नागरिकको रूपमा तयार पार्न विभिन्न नेतृत्व विकासका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नु नेविसंघको घोषित मिशन थियो। 

नेविसंघको समग्र दृष्टिकोण एक प्रगतिशील, उदार लोकतान्त्रिक र सामाजिक रूपमा न्यायपूर्ण समाजको निर्माण गर्नु थियो। यसले विद्यार्थीहरूलाई राजनीतिक रूपमा सचेत र सामाजिक रूपमा उत्तरदायी बनाउँदै देशको समग्र विकास प्रक्रियामा सक्रिय र रचनात्मक भूमिका निर्वाह गर्न निरन्तर प्रेरित गर्ने लक्ष्य राखेको थियो। 

त्यो बेलाको अपरिहार्य आवश्यकता: 

वि.सं. २०२० को दशक नेपालको राजनीतिक इतिहासमा एक महत्वपूर्ण र निर्णायक मोड थियो। राजा महेन्द्रको प्रत्यक्ष शासनले नागरिकहरूको आधारभूत अधिकार र राजनीतिक स्वतन्त्रतालाई गम्भीर रूपमा कुण्ठित गरेको थियो। समाजको अग्रगामी शक्ति मानिने विद्यार्थीहरूमा निराशा र आक्रोशको भावना व्याप्त थियो। यस्तो जटिल र चुनौतीपूर्ण अवस्थामा, विद्यार्थीहरूलाई एकताबद्ध गरी प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनाको लागि सशक्त र निर्णायक संघर्ष गर्न एक शक्तिशाली राष्ट्रिय संगठनको खाँचो थियो। त्यसबेलाका प्रमुख आवश्यकताहरूलाई निम्न बुँदाहरूमा समेट्न सकिन्छ: 

•    प्रजातान्त्रिक आन्दोलनलाई निर्णायक गति दिन: राजाको निरंकुश शासनविरुद्ध देशव्यापी रूपमा विद्यार्थीहरूलाई संगठित गरी सशक्त आन्दोलनको नेतृत्व गर्नु अपरिहार्य थियो। 

•    विद्यार्थीहरूको साझा आवाजलाई बुलन्द पार्न: विभिन्न शैक्षिक मुद्दाहरू, विद्यार्थी हकहितका ज्वलन्त विषयहरूमा सरकारको ध्यानाकर्षण गराउन र नीति निर्माण प्रक्रियामा विद्यार्थीहरूको प्रभावकारी प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्न एक साझा र शक्तिशाली प्लेटफर्मको आवश्यकता थियो। 

•    राष्ट्रिय एकता र पहिचानको अक्षुण्ण रक्षा गर्न: देशको सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता र राष्ट्रिय पहिचानमा आँच आउन नदिन विद्यार्थीहरूलाई देशभक्तिको भावनाले ओतप्रोत गराउनु तत्कालीन समयको महत्त्वपूर्ण आवश्यकता थियो। 

•    भविष्यका सक्षम नेताहरूको निर्माण: देशको नेतृत्व लिन सक्ने क्षमतावान, दूरदर्शी र नैतिकवान युवाहरूको विकास गर्नु समयको माग थियो। 

नेपाल विद्यार्थी संघले यी सबै तत्कालीन आवश्यकताहरूलाई कुशलतापूर्वक सम्बोधन गर्ने प्रयास गर्यो र छोटो समयमै देशभरका विद्यार्थीहरूमाझ एक लोकप्रिय र प्रभावशाली संगठनको रूपमा स्थापित हुन सफल भयो। 

आज यो संगठनले के गर्दै छ: एक आलोचनात्मक विश्लेषण: 

आज नेपालको राजनीतिक परिदृश्यमा निश्चय नै व्यापक परिवर्तन आएको छ। देशमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र संस्थागत भएको छ र विद्यार्थीहरूका हकहितका लागि केही कानुन र नीतिहरू पनि बनेका होलान्। तर, यथार्थमा नेपाल विद्यार्थी संघको भूमिका र महत्व पहिलाको जस्तो सशक्त र प्रभावकारी देखिँदैन। वर्तमान समयमा नेविसंघले सैद्धान्तिक रूपमा केही कार्यहरूलाई प्राथमिकतामा राखेको दाबी गरे पनि, व्यवहारमा त्यसको प्रभावकारिता कमजोर र सीमित देखिन्छ। 

•    शैक्षिक मुद्दाहरूमा कमजोर वकालत: विश्वविद्यालयहरूमा व्याप्त अनियमितता, शैक्षिक गुणस्तरमा निरन्तर गिरावट, बेलगाम शुल्क वृद्धि र अन्य विद्यार्थी समस्याहरूको विरुद्धमा आवाज त उठाइन्छ, तर त्यो प्रायः औपचारिकता र सतही विरोधमा सीमित हुन्छ। ठोस नीतिगत परिवर्तन वा विद्यार्थीहरूको वास्तविक समस्याको दीर्घकालीन समाधानमा यसको प्रभावकारी भूमिका न्यून देखिन्छ। बरु, संगठनभित्र आफ्नै कार्यकर्ता भर्ती र राजनीतिकरणमा अत्यधिक ध्यान केन्द्रित गरेको गम्भीर आरोप लाग्ने गरेको छ। 

•    राजनीतिक चेतना अभिवृद्धिमा विचलन: विद्यार्थीहरूलाई समसामयिक राजनीतिक मुद्दाहरूमा सचेत गराउने र लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यताप्रति प्रतिबद्ध राख्ने सैद्धान्तिक प्रयास कागजी रूपमा मात्र सीमित भएको छ। युवाहरूमाझ स्वस्थ वैचारिक बहस र आलोचनात्मक चेतनाको विकास गर्नुको सट्टा, पार्टीको झण्डा बोक्ने र नेताको अन्धभक्ति गर्ने प्रवृत्ति हावी भएको देखिन्छ। 

•    सामाजिक कार्यमा औपचारिकता: नेविसंघका कार्यकर्ताहरू कहिलेकाहीँ विभिन्न सामाजिक कार्यहरूमा देखा पर्छन्, तर ती प्रायः प्रचारमुखी र क्षणिक हुन्छन्। दिगो र प्रभावकारी सामाजिक योगदानमा संगठनको संस्थागत ध्यान पुगेको देखिँदैन। प्राकृतिक प्रकोपका बेला राहत वितरण होस् वा रक्तदान कार्यक्रम, यी गतिविधिहरू संगठनको नियमित र योजनाबद्ध पहल बन्न सकेका छैनन्। 

•    नेतृत्व विकास कार्यक्रमको सीमितता: नेविसंघले आफ्ना सदस्यहरूको क्षमता विकास र नेतृत्व गुण अभिवृद्धिका लागि केही तालिम र कार्यशालाहरू आयोजना त गर्ला, तर ती प्रायः औपचारिकता र सीमित कार्यकर्तामुखी हुन्छन्। व्यापक विद्यार्थी समुदायलाई समेट्ने र भविष्यका सक्षम, दूरदर्शी र नैतिकवान नेताहरू उत्पादन गर्ने दीर्घकालीन दृष्टिकोणको अभाव स्पष्ट रूपमा देखिन्छ। 

•    कांग्रेसको ‘झोले संगठन’ को रूपमा भूमिका: नेविसंघ नेपाली कांग्रेसको एक महत्त्वपूर्ण भ्रातृ संगठनको रूपमा रहेको भएता पनि, आज यसको भूमिका पार्टीको नीति र कार्यक्रमहरूलाई विद्यार्थी समुदायमा पुर्याउने र विद्यार्थीहरूको आवाजलाई पार्टी नेतृत्वसम्म पुर्याउने पुलको रूपमा भन्दा बढी ‘ढुंगा हान्ने’ संगठनको जस्तो देखिन्छ। आफ्ना छुट्टै नीति, सिद्धान्त र विद्यार्थी हकहितका महत्त्वपूर्ण मुद्दाहरूलाई गौण राखेर पार्टीको संकुचित राजनीतिक स्वार्थलाई प्राथमिकता दिने गरेको गम्भीर आरोप लाग्ने गरेको छ। 

वास्तवमा, पछिल्लो समय नेविसंघ गम्भीर आन्तरिक र बाह्य चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ। आन्तरिक गुटबन्दीले संगठनलाई कमजोर र विभाजित बनाएको छ, नेतृत्वको निरन्तरतामा देखिएको समस्याले अस्थिरता र निष्क्रियता बढाएको छ, र आम विद्यार्थीहरूमाझ घट्दो आकर्षणले यसको भविष्यमाथि नै प्रश्नचिह्न खडा गरेको छ। देशव्यापी सांगठनिक संरचना र लामो गौरवमय इतिहास भए पनि, यदि यसले आफ्नो स्थापनाको मूल मर्म, नीति र सिद्धान्तलाई भुलेर केवल कांग्रेसको ‘झोले संगठन’ को रूपमा मात्र काम गरिरह्यो भने विद्यार्थी राजनीतिमा यसको महत्व र प्रभावकारिता निरन्तर घट्दै जाने निश्चित छ। अब नेविसंघले गहिरो आत्मसमीक्षा गर्दै आफ्नो गौरवमय इतिहासलाई सम्झिएर विद्यार्थी हकहित र राष्ट्रिय महत्त्वका मुद्दाहरूमा निष्ठापूर्वक र प्रभावकारी रूपमा काम गर्नुपर्ने टड्कारो आवश्यकता छ। अन्यथा, यो संगठन इतिहासको पानामा सीमित हुने खतरा बढ्दै जानेछ।