परिचय 

नेपालको वर्तमान राजनीतिक परिदृश्य एक जटिल र संवेदनशील मोडमा उभिएको छ । २०६२/६३ को जनआन्दोलनले स्थापित गरेको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रले एक दशकभन्दा बढी समय पार गरिसकेको भए तापनि देशमा राजनीतिक स्थिरता, आर्थिक समृद्धि र सामाजिक न्यायको प्रत्याभूति हुन सकेको छैन । यसै पृष्ठभूमिमा, राजतन्त्रको पुनर्स्थापनाको माग गर्दै विभिन्न समूह र शक्तिहरू सक्रिय भएका छन्, जसले वर्तमान राजनीतिक प्रणालीमाथि चुनौती खडा गरेको छ । यो विस्तृत समीक्षा नेपालको वर्तमान राजनीतिक परिदृश्यलाई दुई प्रमुख दृष्टिकोणबाट विश्लेषण गर्ने प्रयास गर्नेछ: पहिलो- राजवादी आन्दोलन र राजवादीहरूको सम्भावना, र दोस्रो- लोकतान्त्रिक दल र वर्तमान सरकारको दृष्टिकोण । यो विश्लेषण पूर्ण रूपमा निष्पक्ष रहनेछ र कुनै पनि पक्षको वकालत नगरी तथ्य र तर्कमा आधारित हुनेछ ।

१. राजवादी आन्दोलन र राजवादीहरूको सम्भावना (The Royalist Movement and the Prospects of Royalists)

१.१ राजवादी आन्दोलनको उदय र कारणहरू (Emergence and Reasons for the Royalist Movement)

नेपालमा राजवादी आन्दोलन पछिल्ला वर्षहरूमा पुनः सक्रिय भएको देखिन्छ । २०६५ जेठ १५ गते राजतन्त्रको अन्त्य भएपछि पनि राजपरिवारप्रति सहानुभूति राख्ने र राजतन्त्रलाई नै देशको लागि उत्तम विकल्प ठान्ने एक ठूलो समूह समाजमा विद्यमान थियो । तर, पछिल्ला वर्षहरूमा यो समूह संगठित रूपमा सडकमा उत्रिन थालेको छ र राजतन्त्र पुनर्स्थापनाको मागलाई चर्को रूपमा उठाउन थालेको छ । यस आन्दोलनको उदयका प्रमुख कारणहरूलाई निम्न अनुसार बुझ्न सकिन्छ:

•    राजनीतिक अस्थिरता: गणतन्त्र स्थापना भएदेखि नै नेपालले राजनीतिक अस्थिरताको सामना गरिरहेको छ । बारम्बार सरकार परिवर्तन हुने, राजनीतिक दलहरूबीचको खिचातानी र सहमतिको अभावले जनतामा निराशा छाएको छ । यस अस्थिरताको कारण विकास र समृद्धिले गति लिन सकेको छैन, जसले गर्दा कतिपयले राजतन्त्रको स्थायीत्वलाई सम्झेका छन् ।

•    भ्रष्टाचार: गणतान्त्रिक शासन व्यवस्थामा पनि भ्रष्टाचार व्याप्त रहेको जनगुनासो छ । सार्वजनिक पदमा रहेका व्यक्तिहरूले अनियमितता र भ्रष्टाचार गरेको समाचारहरू आइरहँदा जनतामा वर्तमान प्रणालीप्रति वितृष्णा जागेको छ । कतिपयले राजतन्त्रको समयमा भ्रष्टाचार कम थियो भन्ने भ्रम पालेका छन् ।

•    राष्ट्रिय पहिचान र संस्कृतिमा ह्रासको अनुभूति: कतिपय मानिसहरूले गणतन्त्र स्थापनापछि नेपालको राष्ट्रिय पहिचान र संस्कृतिमा ह्रास आएको महसुस गरेका छन् । धर्मनिरपेक्षतालाई राज्यले अंगीकार गरेपछि धार्मिक मूल्यमान्यतामा कमी आएको र पश्चिमी संस्कृतिको प्रभाव बढेको भन्ने उनीहरूको बुझाइ छ । राजतन्त्रलाई राष्ट्रिय एकता र संस्कृतिको प्रतीकको रूपमा लिनेहरूले यसको पुनर्स्थापनालाई पहिलो प्राथमिकतामा राखेका छन् ।

•    विदेशी हस्तक्षेपको बढ्दो चिन्ता: नेपालको राजनीतिमा विदेशी शक्तिहरूको बढ्दो चलखेललाई लिएर चिन्ता व्यक्त गर्नेहरू पनि राजतन्त्रको पुनर्स्थापनालाई एक बलियो राष्ट्रिय पहिचानको रूपमा देख्न चाहन्छन् । उनीहरूलाई राजतन्त्रले राष्ट्रिय स्वाधीनता र अखण्डतालाई बलियो बनाउन मद्दत गर्ने विश्वास छ ।

•    तत्कालीन राजपरिवारप्रतिको सहानुभूति: पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाह र राजपरिवारका अन्य सदस्यहरूप्रति सहानुभूति राख्ने एक वर्ग अझै पनि समाजमा सक्रिय छ । उनीहरू राजपरिवारलाई सम्मानको दृष्टिले हेर्छन् र देशको अभिभावकको रूपमा पुनर्स्थापित गर्न चाहन्छन् ।

•    जनताको प्रत्यक्ष सहभागिताको अभाव: कतिपयले वर्तमान राजनीतिक प्रणालीमा जनताको प्रत्यक्ष सहभागिता कम भएको महसुस गरेका छन् । राजनीतिक दलहरूले आफ्नै स्वार्थलाई प्राथमिकता दिएको र जनताको आवाजलाई बेवास्ता गरेको भन्ने गुनासो सुनिन्छ । राजतन्त्रमा राजाले अभिभावकको भूमिका निर्वाह गर्ने र जनताको गुनासो सुन्ने अपेक्षा उनीहरूले राखेका छन् ।

१.२ राजवादीहरूको सम्भावना र चुनौतीहरू (Prospects and Challenges of Royalists)

राजवादी आन्दोलनले पछिल्ला समयमा केही हदसम्म जनसमर्थन जुटाउन सफल भएको देखिए तापनि यसको सम्भावना र चुनौती दुवै जटिल छन् ।

सम्भावनाहरू:

•    जनतामा निराशा: वर्तमान राजनीतिक प्रणालीप्रति बढ्दो निराशा राजवादीहरूको लागि एक अवसर बन्न सक्छ । यदि राजनीतिक दलहरूले सुशासन, विकास र स्थिरता प्रदान गर्न असफल भए भने जनता वैकल्पिक शक्तिको खोजीमा लाग्न सक्छन्, जसमा राजवादीहरूले आफ्नो स्थान बनाउन सक्ने सम्भावना रहन्छ ।

•    राष्ट्रियताको मुद्दा: राजवादीहरूले राष्ट्रियता, धर्म र संस्कृतिको मुद्दालाई जोडदार रूपमा उठाएका छन् । यो मुद्दा भावनात्मक रूपमा संवेदनशील भएकाले यसले केही हदसम्म जनसमर्थन जुटाउन सक्छ ।

•    संगठन विस्तार: पछिल्ला समयमा राजवादी समूहहरूले विभिन्न कार्यक्रम र प्रदर्शनहरू आयोजना गरी आफ्नो संगठन विस्तार गर्ने प्रयास गरिरहेका छन् । यदि उनीहरूले देशव्यापी रूपमा बलियो संगठन निर्माण गर्न सके भने यसले उनीहरूको राजनीतिक शक्तिलाई बढाउन मद्दत गर्नेछ ।

•    बाह्य शक्तिहरूको चलखेल: नेपालको राजनीतिमा बाह्य शक्तिहरूको चलखेल बढ्दै गएको सन्दर्भमा, राजवादीहरूले राष्ट्रिय स्वाधीनताको नारालाई अझ प्रभावकारी रूपमा उठाउन सक्ने सम्भावना छ ।

चुनौतीहरू:

•    संवैधानिक र कानूनी अड्चन: नेपालको वर्तमान संविधानले राजतन्त्रको पुनर्स्थापनालाई स्वीकार गर्दैन । यसैले राजवादीहरूले आफ्नो माग पूरा गर्न संविधान संशोधन गर्नुपर्ने हुन्छ, जुन एक जटिल र चुनौतीपूर्ण प्रक्रिया हो ।

•    राजनीतिक दलहरूको विरोध: प्रमुख राजनीतिक दलहरू गणतन्त्रको पक्षमा दृढ छन् र उनीहरूले राजतन्त्रको पुनर्स्थापनाको कुनै पनि प्रयासलाई सशक्त रूपमा प्रतिरोध गर्ने सम्भावना छ ।

•    जनमतको ध्रुवीकरण: राजवादी आन्दोलनले समाजमा ध्रुवीकरण ल्याउन सक्छ । गणतन्त्र पक्षधर र राजतन्त्र पक्षधरबीचको द्वन्द्वले देशमा थप अस्थिरता निम्त्याउन सक्छ ।

•    नेतृत्वको अभाव: राजवादी आन्दोलनमा एक सशक्त र सर्वमान्य राष्ट्रिय नेताको अभाव देखिन्छ, जसले विभिन्न समूहहरूलाई एकताबद्ध गरी प्रभावकारी रूपमा नेतृत्व गर्न सकोस् ।

•    ऐतिहासिक विरासत: राजतन्त्रको विगतको शासनकालमा भएका कमीकमजोरीहरूलाई जनताले बिर्सिसकेका छैनन् । निरंकुशता, भ्रष्टाचार र जनअधिकारको हनन जस्ता आरोपहरू अझै पनि राजवादीहरूको लागि चुनौती बन्न सक्छन् ।

•    अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको दृष्टिकोण: अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले सामान्यतया लोकतान्त्रिक शासन प्रणालीलाई समर्थन गर्दछ । राजतन्त्रको पुनर्स्थापनाको प्रयासलाई अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले कसरी लिन्छ भन्ने कुरा पनि महत्वपूर्ण हुनेछ ।

१.३ राजवादीहरूको भावी रणनीति (Future Strategies of Royalists)

आफ्नो लक्ष्य हासिल गर्न राजवादीहरूले विभिन्न रणनीतिहरू अपनाउन सक्छन्:

•    जनचेतना र संगठन विस्तार: देशव्यापी रूपमा जनचेतनाका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने र तल्लो तहसम्म संगठन विस्तार गर्ने ।

•    राजनीतिक दलहरूसँग संवाद: गणतन्त्रवादी राजनीतिक दलहरूसँग राष्ट्रिय मुद्दाहरूमा सहकार्य गर्ने र राजतन्त्रको आवश्यकतालाई स्थापित गर्ने प्रयास गर्ने ।

•    संवैधानिक प्रक्रियाको उपयोग: संविधान संशोधनको लागि जनमत सिर्जना गर्ने र कानूनी प्रक्रियामार्फत आफ्नो मागलाई अगाडि बढाउने ।

•    अन्तर्राष्ट्रिय समर्थन जुटाउने प्रयास: अन्तर्राष्ट्रिय समुदायलाई आफ्नो अडानबारे जानकारी गराउने र उनीहरूको सहानुभूति र समर्थन प्राप्त गर्ने प्रयास गर्ने ।

•    सडक आन्दोलन र प्रदर्शन: सरकार र राजनीतिक दलहरूमाथि दबाब सिर्जना गर्न शान्तिपूर्ण सडक आन्दोलन र प्रदर्शनहरूलाई निरन्तरता दिने ।

२. लोकतान्त्रिक दल/सरकारको दृष्टिकोण (The Perspective of Democratic Parties/Government)

२.१ वर्तमान सरकार र लोकतान्त्रिक दलहरूको अडान (Stance of the Current Government and Democratic Parties)

नेपालका प्रमुख लोकतान्त्रिक दलहरू संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको पक्षमा दृढ छन् । उनीहरूले राजतन्त्रको पुनर्स्थापनाको कुनै पनि सम्भावनालाई अस्वीकार गर्दै आएका छन् । वर्तमान सरकार पनि गणतान्त्रिक प्रणालीको रक्षा र सुदृढीकरण गर्न प्रतिबद्ध छ । उनीहरूको दृष्टिकोणलाई निम्न बुँदाहरूमा समेट्न सकिन्छ:

•    गणतन्त्र अपरिवर्तनीय उपलब्धि: लोकतान्त्रिक दलहरू गणतन्त्रलाई नेपाली जनताको लामो संघर्ष र बलिदानबाट प्राप्त भएको एक अपरिवर्तनीय उपलब्धि मान्छन् । उनीहरू यसलाई कुनै पनि हालतमा कमजोर हुन दिन चाहँदैनन् ।

•    संविधानको सर्वोच्चता: वर्तमान संविधान संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक शासन व्यवस्थालाई मूल संरचनाको रूपमा स्थापित गरेको छ । लोकतान्त्रिक दलहरू संविधानको सर्वोच्चतालाई स्वीकार गर्छन् र यसको रक्षा गर्न प्रतिबद्ध छन् ।

•    जनमतको सम्मान: २०६२/६३ को जनआन्दोलन र त्यसपछिको संविधानसभाको निर्वाचनले राजतन्त्रको अन्त्य र गणतन्त्रको स्थापनालाई स्पष्ट जनमतबाट अनुमोदन गरेको लोकतान्त्रिक दलहरूको तर्क छ । उनीहरू जनमतको सम्मान गर्नुपर्नेमा जोड दिन्छन् ।

•    विकास र समृद्धिमा जोड: लोकतान्त्रिक दलहरू देशको विकास र समृद्धिलाई आफ्नो प्रमुख लक्ष्यको रूपमा अगाडि सारेका छन् । उनीहरू राजनीतिक स्थिरता कायम गरी आर्थिक विकास र सामाजिक न्यायको माध्यमबाट जनताको जीवनस्तर सुधार गर्न चाहन्छन् ।

•    राजवादी आन्दोलनलाई चुनौतीको रूपमा लिने: लोकतान्त्रिक दलहरूले राजवादी आन्दोलनलाई गणतान्त्रिक प्रणालीको लागि चुनौतीको रूपमा लिएका छन् । उनीहरू यस आन्दोलनलाई संविधान र जनमतको विपरीत भएको ठान्छन् ।

२.२ सरकार र दलहरूको रणनीति (Strategies of the Government and Parties)

राजवादी आन्दोलनको सामना गर्न र गणतान्त्रिक प्रणालीलाई सुदृढ बनाउन सरकार र लोकतान्त्रिक दलहरूले विभिन्न रणनीतिहरू अपनाउन सक्छन्:

•    सुशासन र विकास: जनताको असन्तुष्टिलाई सम्बोधन गर्न सुशासन कायम गर्ने, भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्ने र विकासका कार्यहरूलाई तीव्रता दिने । यसले जनताको गणतान्त्रिक प्रणालीप्रतिको विश्वासलाई बढाउन मद्दत गर्नेछ ।

•    जनतासँग संवाद र अन्तरक्रिया: सरकार र राजनीतिक दलहरूले जनतासँग नियमित रूपमा संवाद र अन्तरक्रिया गर्नुपर्छ । उनीहरूले जनताका गुनासा र अपेक्षाहरूलाई सुन्नुपर्छ र त्यसलाई सम्बोधन गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ ।

•    गणतन्त्रका उपलब्धिहरूको प्रचार: गणतन्त्र स्थापनापछि भएका सकारात्मक परिवर्तनहरू र उपलब्धिहरूको बारेमा जनतालाई जानकारी गराउनु पर्छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, पूर्वाधार विकास र सामाजिक समावेशीकरणका क्षेत्रमा भएका प्रगतिहरूलाई उजागर गर्नुपर्छ ।

•    संविधान र कानूनको कार्यान्वयन: संविधान र कानूनको प्रभावकारी कार्यान्वयन गरी विधिको शासन स्थापित गर्नुपर्छ । यसले अराजकता र अस्थिरतालाई नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्नेछ ।

•    राजनीतिक दलहरूबीच एकता र सहकार्य: गणतान्त्रिक प्रणालीको रक्षाको लागि प्रमुख राजनीतिक दलहरूबीच एकता र सहकार्य आवश्यक छ । राष्ट्रिय मुद्दाहरूमा सहमति कायम गरी राजनीतिक स्थिरता प्रदान गर्नुपर्छ ।

•    राजवादीहरूसँग संवाद (आवश्यक भएमा): यदि राजवादीहरूले शान्तिपूर्ण र संवैधानिक माध्यमबाट आफ्ना मागहरू राख्छन् भने सरकार र राजनीतिक दलहरूले उनीहरूसँग संवाद गर्न सक्ने विकल्प खुला राख्नुपर्छ । तर, गणतन्त्रको आधारभूत संरचनामा सम्झौता गर्न भने हुँदैन ।

•    सुरक्षा व्यवस्थाको सुदृढीकरण: देशमा शान्ति र व्यवस्था कायम राख्न सुरक्षा निकायहरूलाई थप सुदृढ बनाउनुपर्छ । हिंसात्मक गतिविधि गर्ने जो कोहीलाई पनि कानून बमोजिम कारबाही गर्नुपर्छ ।

२.३ लोकतान्त्रिक दल/सरकारका चुनौतीहरू (Challenges of Democratic Parties/Government)

गणतान्त्रिक प्रणालीलाई सुदृढ बनाउन र राजवादी आन्दोलनको सामना गर्न लोकतान्त्रिक दल र सरकारले विभिन्न चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्नेछ:

•    जनताको घट्दो विश्वास: भ्रष्टाचार, कुशासन र राजनीतिक अस्थिरताका कारण जनताको लोकतान्त्रिक प्रणालीप्रतिको विश्वास घट्दै गएको छ । यस विश्वासलाई पुनःस्थापित गर्नु एक ठूलो चुनौती हो ।

•    आर्थिक संकट: देशको अर्थतन्त्र कमजोर रहेको छ । बेरोजगारी, महँगी र गरिबीले जनतालाई निराश बनाएको छ । आर्थिक विकास र रोजगारी सिर्जना गर्नु सरकारको लागि प्रमुख चुनौती हो ।

•    सामाजिक ध्रुवीकरण: जातीय, क्षेत्रीय र धार्मिक आधारमा समाजमा ध्रुवीकरण बढ्दै गएको छ । यसलाई सम्बोधन गरी राष्ट्रिय एकता कायम गर्नु आवश्यक छ ।

•    बाह्य हस्तक्षेप: नेपालको राजनीतिमा बाह्य शक्तिहरूको बढ्दो चलखेलले राष्ट्रिय स्वाधीनता र अखण्डतामा चुनौती थपेको छ । यसलाई सन्तुलनमा राख्नुपर्ने चुनौती छ ।

•    राजनीतिक दलहरूबीच अविश्वास: राजनीतिक दलहरूबीच आपसी अविश्वास र असहयोगको भावना विद्यमान छ । राष्ट्रिय मुद्दाहरूमा सहमति जुटाउन कठिनाई भइरहेको छ ।

•    संविधान कार्यान्वयनमा ढिलाइ: संघीयता कार्यान्वयन, संक्रमणकालीन न्याय र अन्य संवैधानिक प्रावधानहरूको कार्यान्वयनमा ढिलाइ भइरहेको छ, जसले जनतामा असन्तुष्टि बढाएको छ ।

निष्कर्ष 

नेपालको वर्तमान राजनीतिक परिदृश्य जटिल र चुनौतीपूर्ण छ । एकातर्फ, संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना भएदेखि नै देशले राजनीतिक स्थिरता र आर्थिक समृद्धिको लागि संघर्ष गरिरहेको छ । अर्कोतर्फ, राजतन्त्र पुनर्स्थापनाको माग गर्दै राजवादी आन्दोलनले आफ्नो उपस्थिति बलियो बनाउँदै लगेको छ । राजवादी आन्दोलनले जनताको निराशा, राष्ट्रिय पहिचानको संकटको अनुभूति र राजनीतिक अस्थिरतालाई आफ्नो बलको रूपमा प्रयोग गर्ने प्रयास गरिरहेको छ । तर, उनीहरूले संवैधानिक अड्चन, प्रमुख राजनीतिक दलहरूको विरोध, जनमतको ध्रुवीकरण र सशक्त नेतृत्वको अभाव जस्ता गम्भीर चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्नेछ । त्यसैगरी, लोकतान्त्रिक दल र वर्तमान सरकारले गणतान्त्रिक प्रणालीको रक्षा र सुदृढीकरण गर्न सुशासन, विकास, जनतासँगको संवाद र राजनीतिक एकता जस्ता रणनीतिहरू अपनाउनुपर्नेछ । तर, उनीहरूले जनताको घट्दो विश्वास, आर्थिक संकट, सामाजिक ध्रुवीकरण र राजनीतिक दलहरूबीचको अविश्वास जस्ता चुनौतीहरूलाई पनि सम्बोधन गर्नुपर्नेछ ।

अन्त्यमा, नेपालको राजनीतिक भविष्य कता जान्छ भन्ने कुरा धेरै हदसम्म राजनीतिक दलहरूले जनताको आकांक्षालाई कति सम्बोधन गर्न सक्छन् र राजवादीहरूले आफ्नो आन्दोलनलाई कति प्रभावकारी रूपमा अगाडि बढाउन सक्छन् भन्ने कुरामा निर्भर गर्दछ । निष्पक्ष विश्लेषणले देखाउँछ कि दुवै पक्षका आफ्नै सम्भावना र चुनौतीहरू छन् । देशको हित र जनताको चाहनालाई केन्द्रमा राखेर सबै पक्षले जिम्मेवार र संयमित भएर अगाडि बढ्नु नै अहिलेको आवश्यकता हो । राजनीतिक स्थिरता, आर्थिक समृद्धि र सामाजिक न्यायको प्रत्याभूति भएमा गणतान्त्रिक प्रणाली थप बलियो बन्नेछ र राजवादी आन्दोलनको प्रभाव स्वतः कम हुँदै जानेछ ।