विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस २०२५ को महत्व र नारा

अन्तर्क्रियासम्म, एआईले पुरानो कार्यपद्धतिलाई नयाँ दिशामा मोडिरहेको छ । सन् २०२५ को विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवसले यो विषयलाई केन्द्रीय रुपमा उठाउनुको कारण यही हो – प्रेस स्वतन्त्रता र एआईको सम्बन्ध गहिरो, जटिल र भविष्यनिर्धारण गर्ने खालको छ ।

एआईद्वारा सञ्चालित मिडिया: अवसरहरू

समाचार लेखन र अनुवादमा सहयोग

अहिले धेरै मिडिया हाउसहरूले एआईलाई सामान्य समाचार लेख्न प्रयोग गरिरहेका छन् — जस्तै खेलकुदको स्कोर रिपोर्ट, आर्थिक आँकडा, मौसम रिपोर्ट आदि । यस्ता समाचारहरूमा तथ्य स्पष्ट र ढाँचा निश्चित हुने भएकाले एआईका लागि उपयुक्त क्षेत्र हुन् ।

भाषा रूपान्तरण र पहुँच विस्तार

एआईद्वारा सञ्चालित अनुवाद प्रणालीले समाचारलाई विभिन्न भाषामा छिटो अनुवाद गर्न सकिन्छ, जसले सिमाना र भाषागत अवरोधलाई तोड्न मद्दत गर्छ ।

फ्याक्ट–चेकिङ र तथ्य प्रमाणीकरण

झुटा समाचार (fake news) को बाढीमा एआईले सत्य र असत्य छुट्याउन ‘fact-checking algorithms’ विकास गरिरहेको छ। जस्तै, फोटो वा भिडियोको वास्तविक स्रोत पहिचान गर्न एआई प्रविधि प्रयोग गरिन्छ ।

डाटा पत्रकारिता र विश्लेषण

ठूला डाटासेटहरूबाट अर्थपूर्ण समाचार निकाल्न, गहिरो अनुसन्धान गर्न एआई टूलहरू (जस्तै Natural Language Processing र Sentiment Analysis) निकै उपयोगी छन्।

पाठकसँग अन्तरक्रिया र सामग्री सिफारिस

एआईले पाठकको रुचिअनुसार सामग्री सुझाव दिने, खोज परिणाम अनुकूल गर्ने, र व्यक्तिगत समाचार अनुभव निर्माण गर्ने काम गर्छ । यसले पाठक संलग्नता बढाउँछ ।

तर, यी अवसरसँगै गम्भीर चुनौतीहरू पनि छन् :

पत्रकारको स्थानमाथि खतरा

एआईले सामान्य समाचार लेख्न थालेपछि कतिपय मिडिया संस्थाले संवाददाताको स्थानमा प्रविधिलाई प्राथमिकता दिन थालेका छन् । यसले रोजगार कटौती र पेशागत असुरक्षा निम्त्याएको छ ।

पूर्वाग्रही एल्गोरिदम र सूचना विकृति

एआई प्रणालीहरू प्रशिक्षित डाटामाथि आधारित हुन्छन् । यदि डाटा पूर्वाग्रही छ भने (जस्तै, जातीय, लैङ्गिक वा सांस्कृतिक दृष्टिले असमान), त्यसले उत्पन्न समाचार वा विश्लेषण पनि पूर्वाग्रही हुन्छ ।

झुटा समाचार निर्माणमै एआई प्रयोग

Deepfake भिडियो, झुटा लेख वा नक्कली वेबसाइटहरू निर्माणमा पनि एआई प्रयोग हुन थालेको छ । यस्तो प्रविधि यदि गलत उद्देश्यमा प्रयोग भयो भने, त्यसले लोकतन्त्र र प्रेस स्वतन्त्रतामा ठूलो खतरा निम्त्याउँछ ।

उत्तरदायित्वको अभाव

एआईद्वारा तयार समाचारमा गल्ती भएमा त्यसको जिम्मेवारी कसले लिने ? मानव पत्रकार वा एआई विकासकर्ताले ? यसको स्पष्ट मापदण्ड अहिले पनि विश्वव्यापी रूपमा स्थापित भइसकेको छैन ।

छोटो, सतही सामग्रीको बाढी

एआईले उत्पादन गरेको सामग्री प्रायः तथ्य–आधारित भए पनि, विश्लेषणात्मक गहिराइ र संवेदनशीलताको अभाव हुन्छ । यसले पाठकमा ‘Clickbait’ प्रवृत्ति बढाउने खतरा छ ।

नीतिगत सुधार र भविष्यको बाटो

विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस २०२५ को मूल नारा — “नयाँ साहसी संसारमा रिपोर्टिङ: प्रेस स्वतन्त्रता र मिडियामा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई)को प्रभाव” — केवल समस्याको चित्रण मात्र होइन, समाधानको खाका निर्माण गर्ने अवसर पनि हो । नेपाल र विश्वले स्वतन्त्र पत्रकारिता र प्रविधिको सह–अस्तित्वलाई सुनिश्चित गर्न नयाँ नीति, संरचना र व्यवहारको आवश्यकता छ ।

प्रेसमैत्री कानुनी संरचना विकास

नेपालमा पत्रकारिता नियन्त्रण गर्न प्रयोग हुने कानुनहरू जस्तै प्रेस काउन्सिल ऐन, सूचना प्रविधि ऐन, राष्ट्रिय सूचना आयोग सम्बन्धी प्रावधानहरूलाई प्रेस स्वतन्त्रताप्रति सम्मानजनक तरिकाले पुनरावलोकन गर्न जरुरी छ । प्रेसमाथि प्रतिबन्ध होइन, सहजीकरण गरिने नीति आवश्यक छ ।

पत्रकारमाथि हुने आक्रमणलाई “गम्भीर अपराध” को रूपमा परिभाषित गर्ने कानुन ल्याइनुपर्छ ।

प्रेस स्वतन्त्रतामाथि असर पार्ने कुनै पनि कानुनी प्रस्ताव अघि सार्दा अनिवार्य रूपमा मिडिया क्षेत्रको परामर्श लिनु पर्ने व्यवस्था हुनुपर्छ ।

एआई नीति र मिडिया नियमन

कृत्रिम बुद्धिमत्ताको प्रयोगले सूचना उत्पादन र उपभोगको प्रकृति नै बदलिरहेको छ । यसलाई नियन्त्रण गर्नेभन्दा पनि उत्तरदायी बनाउने रणनीति अवलम्बन गर्नुपर्छ । AI Transparency Framework: मिडिया संस्थाले एआई प्रयोग गरिएका सामग्रीमा स्पष्ट रूपमा खुलासा गर्ने नीतिको विकास आवश्यक छ । Human-in-the-Loop (HITL) प्रणाली: समाचार उत्पादनमा एआईले भूमिका खेले पनि अन्तिम निर्णय मानव सम्पादक वा पत्रकारको हुने सुनिश्चितता हुनुपर्छ । डेटा गोपनीयता र पूर्वाग्रह न्युनिकरण: एआई प्रणाली प्रशिक्षित गरिने डेटाबेसलाई निष्पक्ष, विविधतापूर्ण र उत्तरदायी बनाउन वैज्ञानिक र नीतिगत सहयोग आवश्यक छ ।

मिडिया साक्षरताको प्रवर्द्धन

आजको समयमा नागरिक मात्र पाठक होइनन्, सामग्रीका उत्पादक र प्रवाहकर्ता पनि हुन थालेका छन् । त्यसैले, समाचारको मूल्यांकन, झुटा समाचारको पहिचान, तथ्य प्रमाणीकरण र उत्तरदायित्वबारे आम नागरिकमा चेतना जगाउने कार्यक्रम आवश्यक छ । विद्यालय र विश्वविद्यालय तहमा “मिडिया साक्षरताको पाठ्यक्रम” अनिवार्य गरिनुपर्छ ।सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताहरूलाई ‘fact-checking tools’ को प्रयोग सिकाउने डिजिटल क्याम्पेन चलाइनुपर्छ ।

पत्रकार सुरक्षाका लागि संरचनागत सुधार

पत्रकार संरक्षणका लागि स्वतन्त्र “पत्रकार सुरक्षा इकाइ” गठन हुनुपर्छ, जसमा कानुनी, मनोवैज्ञानिक र तालीम विशेषज्ञहरूको टोली समावेश गरिनुपर्छ । महिला, अल्पसंख्यक र सिमान्तकृत समुदायका पत्रकारहरूका लागि सुरक्षित वातावरण सिर्जना गर्न अतिरिक्त नीति चाहिन्छ ।

स्वतन्त्रता र प्रविधिको सह–अस्तित्व: भविष्यको बाटो

पत्रकारिता अब प्रविधिबाट टाढा बस्न सक्दैन । तर, प्रविधिले मानव पत्रकारको विवेक, आत्मा र सत्य खोज्ने क्षमताको विकल्प लिन सक्दैन । त्यसैले भविष्य यस्तो हुनुपर्छ जहाँ: प्रविधि र पत्रकारबीच सहकार्य हुन्छ, प्रतिस्पर्धा होइन ।स्वतन्त्र पत्रकारिताले सत्य बोल्न डराउँदैन, न राज्यको कारण, न प्रविधिको कारण । मिडिया संस्थाहरू व्यापारिक दबाबभन्दा पनि सामाजिक उत्तरदायित्वमा अडिग हुन्छन् । 

सन् २०२५ को विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस एउटा नयाँ मोडमा आएको छ — जहाँ परम्परागत जोखिम (राजनीतिक दमन, हिंसा, दण्डहीनता) र प्रविधिजन्य चुनौती (एआईको प्रभाव, एल्गोरिदम, झुटा समाचार) एकैसाथ देखिएका छन् । यस्ता अवस्थामा पत्रकारिता अझ साहसी, जिम्मेवार र समावेशी बन्ने छ — जब सरकार, मिडिया, प्राविधिक क्षेत्र र नागरिक समाजले मिलेर स्वतन्त्रताको आधारभूत मूल्यहरूको रक्षा गर्नेछन् ।

(लेखक बोहोरा अर्थ सवाल साप्ताहिकका सम्पादक तथा नेपाल पत्रकार महासंघ काठमाडौं शाखाका सचिव हुन् )